Vrij Nederland, 19 augustus
Handen in en uit de stembus
buitenland Nederlands ambassadeur Frans Makken krijgt kritiek. Hij noemde de verkiezingen in Rwanda ‘free and fair’.
Door Anneke Verbraeken
Nederland speelde een belangrijke rol bij de verkiezingen in Rwanda. De Nederlandse ambassadeur Frans Makken was de co-voorzitter van het Europese fonds dat de verkiezingen financieel ondersteunde. Hij was de waakhond die namens de internationale donoren moest toezien op het eerlijke verloop van de verkiezingen. De andere voorzitter van de National Election Committee (NEC) is afkomstig van de regeringspartij RPF. De internationale donoren wilden met de benoeming van Makken aan de Rwandese oppositie laten zien dat de onafhankelijkheid van de commissie gegarandeerd was.
De ambassadeur liet zich onlangs in Vrij Nederland nog positief uit over Rwanda. Een land met ‘een effectieve overheid’ en ‘een fors beleid tegen corruptie, een rekenkamer en een enorme accountability’. Overheidsgelden worden volgens Makken effectiever en effici‘nter besteed dan in de meeste andere landen. Dat president Paul Kagame zich ‘bij tijd en wijle’ autocratisch gedraagt, wilde Makken wel toegeven, maar was het niet zo dat diezelfde president daadkrachtig is en geen onderscheid maakt naar etniciteit? De ambassadeur ‘zou wensen dat wat vaker ook naar de positieve ontwikkelingen wordt gekeken’.
Ook voorafgaand aan de verkiezingen was Makken enthousiast. Hij sprak over ‘vrije en eerlijke verkiezingen’ die ook nog eens ‘technisch goed zijn georganiseerd’. Zittend president Paul Kagame werd opnieuw tot president gekozen met de onwerkelijke meerderheid van 93 procent van de stemmen. Met zijn positieve kwalificaties gaf Makken een stempel van goedkeuring aan een verkiezingsproces waar - naar nu steeds duidelijker wordt - van alles op aan te merken is. In een reactie laat het ministerie weten nog steeds te vinden dat de verkiezingen ‘goed georganiseerd’ waren. Wel plaatst het nu de kanttekening dat wel erg veel waarnemers afkomstig waren van de politieke partij van de president.
En ook dat is een understatement.
Hoe Makken erbij komt dat de verkiezingen ‘technisch goed waren georganiseerd’ is mij een raadsel. Ik heb met eigen ogen gezien dat het bij het stembureau in St. Famille, hartje Kigali, een rommeltje werd nadat de offici‘le waarnemers en journalisten waren verdwenen. Stembussen bleven lang open, handen verdwenen in en uit de stembus, papieren werden erin gelegd en er weer uitgehaald en zegels om de stembus te verzegelen werden pas na lang zoeken gevonden. Ook krioelde het plots van waarnemers van Kagame’s partij, de Rwandan Patriottic Front (RPF). Wat ’s morgens een opgetogen feestje was met muziek, bloemen en vrolijk versierde stemlokalen, bleek ’s avonds veranderd in een bedenkelijke, ja zelfs bedreigende chaos.
Een lokale journalist die anoniem wil blijven, zegt dat het gesjoemel met de stembussen wordt ingegeven door een vorm van competitie tussen de stembureaus. ‘Iedereen wil het bureau zijn met honderd procent opkomst en honderd procent stemmen voor Kagame. Niemand wil onderaan de lijst bungelen.’ De journalist vertelt dat de kiescommissie NEC de superuitslagen wat naar beneden heeft aangepast om het resultaat geloofwaardig te laten zijn. ‘Waarom denk je dat de percentages overal zo’n beetje gelijk zijn voor alle kandidaten? Er is niet één stembureau met afwijkende getallen.’
Dat de NEC de percentages heeft kunnen aanpassen is alleszins mogelijk volgens de journalist: ‘Niemand weet hoe het borgen, ofwel consolideren van de stemmen per stembureau is gegaan. Niemand was daarbij. Daar ligt de zwakke plek bij deze verkiezingen en dat verklaart ook waarom we uiteindelijk ruim een dag moesten wachten op de uitslag.’
Wat is er gebeurd met de stembiljetten tussen maandag 9 augustus na het tellen van de stemmen en woensdagochtend 11 augustus, de offici‘le bekendmaking van de resultaten? Dat is inderdaad de grote vraag. Geen enkele waarnemer heeft het transport gevolgd van de 15.600 stembussen naar de dertig districten waar de stemmen werden herteld. Ook het transport van de districten naar het hoofdkantoor in Kigali gebeurde zonder onafhankelijke waarnemers.
Na meldingen over onregelmatigheden rond de borging hebben de Europese landen die hebben meebetaald aan de organisatie van de verkiezingen (naast Nederland zijn dat Zweden, het Verenigd Koninkrijk en de Europese Commissie) steeds meer vragen. Ambassadeur Makken heeft bij de Rwandese autoriteiten namens de donoren om opheldering gevraagd over de gang van zaken. Pijnlijk, omdat hij kort ervoor nog had verklaard dat alles er free and fair aan toe zou gaan.
Makkens aanvankelijke lof voor de Rwandese stembus-gang komt hem in Vlaanderen op stevige kritiek te staan. Afrikakenner en journalist Walter Zinzen laakte in De Standaard de weinig kritische houding van Makken, en ook de Antwerpse hoogleraar en Rwandakenner Filip Reyntjens heeft stevige kritiek op Nederland. Hij vindt dat minister Maxime Verhagen de Tweede Kamer ‘eenzijdig en onvolledig voorlicht’ over Rwanda.
Internationale waarnemers van de Commonwealth (Groot-Brittanni‘ en voormalige koloni‘n) hadden net als Makken weliswaar lof voor het stemproces en de hoge opkomst, maar toonden zich bezorgd over de politieke en maatschappelijke context waarin de verkiezingen plaatsvonden. Hoe kon het dat de regering vier presidentskandidaten had afgevaardigd, terwijl de oppositie om juridische en administratieve redenen buitenspel werd gezet? Twee oppositiepartijen, de UDF van de eerder genoemde Ingabire en de Groene Partij Rwanda van Frank Habineza, konden zich niet registreren. Verder had de Commonwealth kritiek op de inperkingen van de mediavrijheid. Twee oppositiekranten kregen een verschijningsverbod, critici werden gearresteerd en soms gemarteld, het voormalige hoofd van de inlichtingendienst ontsnapte aan een aanslag. Een journalist werd voor zijn huis vermoord.
Het ministerie in Den Haag schaart zich inmiddels achter de kritiek van de Commonwealth en heeft aangekondigd vragen te stellen over het verloop van de verkiezingen aan de Rwandese overheid. ‘De recente gebeurtenissen geven reden tot bezorgdheid over de situatie in Rwanda,’ laat een woordvoerder weten. Ook zijn er in Den Haag vraagtekens bij het buitenspel zetten van de oppositie: ‘Nederland en andere donoren willen zich niet mengen in de Rwandese rechtsgang als het gaat om de merites van de juridische en administratieve redenen voor hun uitsluiting,’ aldus Buitenlandse Zaken. ‘Wel kan worden vastgesteld dat de Rwandese overheid niet de indruk heeft gewekt ruimhartig mee te hebben gewerkt om binnen de grenzen van de wet participatie van oppositiepartijen mogelijk te maken.’ Hoewel de verkiezingsoverwinning van Kagame ‘naar alle waarschijnlijkheid’ de wil van de Rwandese bevolking reflecteert, zal Nederland samen met andere donoren de Rwandese regering ‘aanspreken op de geconstateerde onvolkomenheden’.
