DE RECONSTRUCTIE
Afrika - Amsterdam
Het begin
Het begin van het conflict tussen Free Press Unlimited (FPU) en de redactie van Radio Tamazuj, zo zeggen alle huidige en oud-redactieleden, ligt bij het plotselinge vertrek van de hoofdredacteur6, Hildebrand Bijleveld in december 2015. In een email wordt dit onderschreven door interim manager Susan Angle, van FPU: ‘Het wantrouwen naar FPU van de redactie stamt waarschijnlijk uit de dagen van Hildebrand en het werd versterkt door het ontslag van hem.’
Bijleveld is een ervaren journalist en kent Soedan en Zuid- Soedan goed. Hij heeft een sterke persoonlijkheid en stevige principes die hun basis vinden in zijn christelijk geloof. Hij houdt niet van smoesjes en rammelt net zo lang -niet altijd op zachtzinnige wijze- tot hij er bij zijn mensen de waarheid uitkrijgt. Allemaal voor een beter journalistiek product. Huidig directeur Radio en vriend van Bijleveld, Johnson7: ‘We Africans know how to manipulate the West for our means. To play victim when we need to. Hildebrand did not play this game. Sometimes I found him harsh. But then the true thing came out. He had an amazing way of understanding people.’
Vanaf 2009 tot 2011 werkt hij half in Soedan en half in Amsterdam. Na 2011 werkt hij nog maar twintig procent van de tijd in Soedan; per jaar vliegt hij enkele keren naar de redactie in de stad Juba, na de onafhankelijkheid in juli 2011, de hoofdstad van Zuid-Soedan.
Radio Tamazuj wordt zelfstandig
Bijleveld vindt onafhankelijke media in kwetsbare (oorlogs)gebieden van groot belang. Hij woont met zijn gezin in Khartoum en start vanuit deze Soedanese hoofdstad in 2000 de krant The Juba Post. In 2007 richt hij -samen met hulporganisatie SUDMedia/SMI– radio Dabanga op, dat zich richt op Soedan. Via Press Now8 wordt het een project van Free Press Unlimited. Een van de programma’s die Radio Dabanga uitzendt, heet radio Tamazuj en is speciaal bedoeld voor mensen in de grensstreek van Zuid- en Noord Soedan. Het programma dat zowel kritisch is naar de overheid als naar de oppositie, kan op veel waardering rekenen. Een redactie maakt het wekelijkse magazine vanuit Juba, en vanuit een geheime locatie in de Nuba Mountains. In 2014 komt er geld om er een volwaardig station van te maken. Radio Tamazuj heeft journalisten op het veldkantoor maar werkt ook met ‘retainers’, correspondenten op allerlei locaties in Soedan die een vaste bijdrage krijgen en freelancers die per item worden betaald; alles bij elkaar is er een netwerk van zo’n twintig mensen. Iedereen is anoniem, de namen zijn alleen bij Bijleveld bekend. Zo kan een redacteur als hij wordt gepakt, geen namen van collega’s noemen.
Het begin van ‘wij’ en ‘zij’
Free Press Unlimited, budgetbeheerder, uitgever én hoofdkantoor, worstelt met de naweeën van de fusie. Daarnaast wordt er hard gewerkt aan de aanvraag voor een nieuwe subsidieronde van het ministerie voor Buitenlandse Zaken. De druk is groot. Op het hoofdkantoor in Amsterdam wil men af van het imago af van hulporganisatie en zich meer eigentijds en swingend presenteren.
Bijleveld ziet het met lede ogen gebeuren volgens Johnson, die destijds office manager was van Free Voice. Hij bewonderde Bijleveld als mentor en inspirator ‘He installed absolute dedication and he led with vision and motivation.’ Maar hij zag ook waar het mis ging: ‘Hildebrand started the ‘we’ and ‘them’ situation. ‘They’ getting these sexy grants for technology and stuff, but it’s not about the stories. That were his lines.’
Onder invloed van Bijleveld, heeft ook Johnson weinig op met het hoofdkantoor in Amsterdam. “I saw going there as a waste of time.’
De verhouding tussen de directie van FPU en Bijleveld verslechtert. Johnson ziet als een van de oorzaken de anti-systeem houding van Bijleveld. Ook had Bijleveld niet veel op met verantwoording naar sponsors. ‘He was very blunt: if we lose money, we find it somewhere else. Building systems to safeguard integrity was not always his priority. The stories and the safety of people were.’
Arrogantie in het redactielokaal
Bijleveld begint dus met ‘wij’ en ‘zij’, zo ontstaat op de redactie van Radio Tamazuj wantrouwen naar FPU. Een nare ervaring verdiept het wantrouwen van Bijleveld, niet naar FPU, maar naar de ‘mensheid’. Een weesjongen die hij in huis neemt en laat studeren, zorgt ervoor dat Van Oudenaren wordt uitgezet, omdat hij niet de baan kreeg die hij wilde hebben bij Free Voice. Eerder al had hij een soortgelijke ervaring: twee Soedanese redacteuren bij The Juba Post beschuldigen hem ervan een greep in de kas te hebben gedaan en laten hem arresteren. Na zijn arrestatie nemen ze de krant over. Bijleveld heeft het nakijken. Wie goed doet, lang niet altijd goed ontmoet.
Directeur Radio Johnson: ‘That’s understandable why people get paranoid. You don’t want to share anything with anyone because it can be used against you. The sad thing is that the same exact fear happened to us. The same guys in here turned against us.’
Naast het wantrouwen en de paranoia sluipt er nog iets anders het redactielokaal binnen: arrogantie. Johnson: ‘If I must define the period 2014/2015 at Radio Tamazuj, there was an arrogance that became evident amongst many in the newsroom. We are the gifted. We are great. But honestly, I said to myself, yes we are great, but not that great.(…) But overall it was arrogance and selfconfidence. And that was at the cost of learning, being open.’
Overheid en oppositie als vijand
De sfeer is onrustig in het redactielokaal in Juba. De journalisten werken in een gevaarlijk gebied en vrezen niet alleen voor hun eigen leven, maar ook dat van hun familie en vrienden.
Ze hebben niet alleen te maken met een vijandige overheid maar ook met een vijandige oppositie. Beide kanten willen niet dat het kritische radiostation hun op elkaar volgende verliezen openbaar maakt. Dat gaat heel ver: zo probeert de oppositie Bijleveld en andere journalisten te laten vermoorden.
Bijleveld krijgt niet alleen te maken met een moordpoging, dat jaar wordt hij drie keer het land uitgezet, maar weet telkens terug te komen. Ook de tweede man van Tamazuj, Daniel van Oudenaren, wordt het land uitgezet. Johnson wordt gearresteerd. ‘It was Hildebrand who got me out.’
Het kantoor van Free Voice, van waaruit de redactie opereert wordt een paar keer door de overheid gesloten, maar kan steeds weer open. In 2014 moet het van de overheid definitief dicht. De journalisten werken dan vooral vanuit huis en hotels; hun werk wordt steeds gevaarlijker. Uiteindelijk wordt Bijleveld (weer) het land uitgezet en ook Johnson wordt persona non grata. Zo hoopt Zuid-Soedan van het kritische Tamazuj af te zijn.
Bijleveld vindt dat het verre Amsterdam geen idee heeft wat zich afspeelt op de redactie van Tamazuj, er was een groot cultuurverschil tussen de redactie in Juba en het hoofdkantoor. Bij FPU hebben ze daarentegen het idee dat het juist Bijleveld is die hen op afstand houdt.
Uiteindelijk is de situatie in Juba onwerkbaar en er wordt verhuisd naar een ander Afrikaans land. Daar is al sinds 2013 een ‘backoffice’ waar Soedanese journalisten werken die zijn uitgezet9.
Als het nieuwe kantoor eind 2014 de deuren opent, zijn het getraumatiseerde journalisten die aan de slag gaan. Emoties kunnen bij het minste of geringste hoog oplopen. Het is ook een uitgedunde redactie: de meeste Soedanese journalisten gingen niet mee.
Twee kampen
Op het nieuwe, veilige kantoor wordt duidelijk dat de redactie bezig is uiteen te vallen in twee kampen. Aan de ene kant staan de journalisten die vanaf het begin bij Radio Tamazuj betrokken waren en die goed bevriend zijn met Bijleveld. Zij voelen zich senior en betrekken de andere junior journalisten nauwelijks bij de besluitvorming. In dat kamp bevindt zich de Amerikaanse journalist Daniel Van Oudenaren, hij is de tweede man van het radiostation. Willems omschrijft hem als een beginnend journalist, maar al in 2009 zat Willems samen met Van Oudenaren in een debatpanel over Radio Darfur in Utrecht. Van Oudenaren was destijds correspondent voor de Sudan Tribune. Net als Bijleveld kent hij Soedan goed en-net als Bijleveld- heeft hij niet veel op met administratie en technocratie. Hij kent zijn eigen tekortkoming: hij stelt Johnson aan om de administratie te voeren. Net als Bijleveld wantrouwt hij de FPU. Verder zijn er Aziz, Hameed en Assad10, journalisten van het eerste uur. De mediator die in juli 2017 een workshop zal leiden, noemt hen the Founding Fathers. Ze zijn afkomstig uit Soedan.
Het tweede kamp bestaat uit ongeveer zeven junioren die allemaal afkomstig zijn uit Zuid-Soedan. Zij voelen zich steeds minder serieus genomen naarmate de spanningen in het redactielokaal oplopen.
Bijleveld plots onbereikbaar
Bijleveld is dus een ervaren journalist en bij Radio Tamazuj een gewaardeerd collega die vanuit christelijke naastenliefde opereert. Dat is anders in Amsterdam. Daar botst hij met sommige collega’s en met de directie van FPU; de werkverhouding verslechtert, aldus FPU.
En dan, in december 2015 is hij plots voor de redactie van Radio Tamazuj van de een op de andere dag niet meer bereikbaar in Amsterdam; zijn mail wordt doorgestuurd naar Willems. Wat is er gebeurd?
Volgens Daniel Van Oudenaren hadden Bijleveld en Willems een diepgaand verschil van mening over hoe in de lucht te blijven: ‘Hildebrand was uncompromising in believing that we could not tone down our coverage or self-censor in order to placate authorities. Leon sometimes appeared to believe a more diplomatic approach could improve our relationship with authorities and thereby improve opportunities for access and funding.’
Als mogelijk andere oorzaak wordt gewezen naar een conflict tussen FPU en Bijleveld over wel of geen contractverlenging van een Soedanese medewerkster van Radio Dabanga. Deze gerespecteerde journaliste was gemarteld in Soedan en zeer getraumatiseerd; ze had een slechte gezondheid en functioneerde daardoor matig tot slecht op de redactie in Amsterdam. Bijleveld biedt de journaliste zonder medeweten van FPU een vast dienstverband aan, Ruth Kronenburg, naast Leon Willems11 directeur van FPU, wilde echter niet weten van een verlenging van het contract12. Bijleveld wordt woedend en noemt Kronenburg een ‘harteloos monster’.
Enkele maanden later overlijdt de journaliste en bij FPU is er een herdenkingsbijeenkomst. Willems houdt een speech waarin hij de vrouw die Kronenburg maanden ervoor nog wilde ontslaan, ‘onmisbaar’ noemt.
Normaal gesproken adviseert Bijleveld de directie van FPU over het aannemen en ontslaan van mensen die te maken hebben met radio Tamazuj en Radio Dabanga, en neemt FPU zijn advies over. Dit keer was dit dus niet het het geval. Bijleveld werd overruled door Kronenburg. Hij betwijfelt de rechtmatigheid van deze ingreep en stapt naar de rechter. Uiteindelijk geeft de rechter FPU gelijk: FPU hoefde het contract van de journaliste niet te verlengen.
Een andere reden om Bijleveld op non-actief te stellen, zou een langslepende serie arbeidsconflicten op de werkvloer van Amsterdam zijn. Bijleveld zou daar een stuk minder populair zijn dan bij de redactie van Tamazuj.
Wat de reden ook is13: Bijleveld wordt in de ogen van de redactie van Radio Tamazuj van de ene op de andere dag op non-actief gesteld. De medewerkers worden op de hoogte gesteld door Willems met de woorden: 'We could no longer tolerate the behaviour, tone of voice and disrespectful treatment of colleagues at Free Press Unlimited'.
Bijleveld vecht zijn op non-actiefstelling aan. De zaak komt echter niet voor de rechter omdat de advocaten een vastellingsovereenkomst14 sluiten. Het contract tussen Bijleveld en FPU wordt met inachtneming van een aantal clausules ontbonden. Een van de clausules is dat beide partijen zich niet negatief over elkaar mogen uitlaten.
Bijleveld weigert een aangeboden vertrekvergoeding en gaat in februari naar zijn nieuwe werkgever; daar was hij al aangenomen voordat hij op non-actief werd gesteld. Hij zwijgt hierover echter tegen FPU.
In shock
De redactie is in shock door het vertrek van Bijleveld. De net aangestelde interim manager Susan Angle ziet een diep verslagen redactie: ‘The newsroom staff was traumatized; they found that FPU had not communicated with them. Had not taken into account their thoughts’. Voor de redactie van Radio Tamazuj was het ook een signaal dat niemand veilig was bij FPU.
Om uit te leggen hoe het zit, vliegen de twee directeuren van FPU, Leon Willems en Ruth Kronenberg, in januari naar Juba. De redactie legt zich niet zomaar bij het vertrek van Bijleveld neer en vraagt de Raad van Toezicht te bemiddelen. Die weigert. Tegen de tijd dat er wel bemiddeld wil worden, is Bijleveld al vertrokken bij FPU.
Een lid van de huidige redactie: ‘Er ontstond een slechte cultuur na het vertrek van Hildebrand. Mensen namen geen verantwoordelijkheid meer voor hun acties. Toen hij vertrok werd het team negatief beïnvloed. Waarom hij weg moest weet ik niet. Maar ik zag wel dat Hildebrand invloed had op Daniel.’
Journalistieke check valt weg
Zijn plotselinge vertrek heeft een onvoorzien gevolg: er was niemand meer die de artikelen bekeek op journalistieke merites. Was er hoor en wederhoor toegepast? Was de juiste invalshoek gekozen? Waren namen en data gecheckt? Wogen de risico’s om een verhaal te publiceren op tegen het belang van het verhaal? Hildebrand kon ongenadig zijn als hij een stuk niet goed vond, vertelt een redactielid.
Het vertrek van Hildebrand heeft nog een ander gevolg met grote impact voor 2016: redactieleden dringen aan op onafhankelijkheid om in de toekomst dit soort situaties te vermijden.
In januari 2016 schrijven ze een onafhankelijkheidsmanifest. Willems: ‘Vanaf die tijd hebben we telkens heel duidelijk gezegd dat we streven naar onafhankelijkheid voor het radiostation. Dat het traject tot nu toe was achtergebleven vanwege de burgeroorlog. We hebben nooit de ambitie gehad om in Zuid-Soedan te blijven.’ Maar de redactie vertrouwt de belofte van Willems maar half.
Bijlevelds ontslag heeft ook tot gevolg dat plannen om de uitzendtijd te verlengen en speciale projecten te doen, de ijskast ingaan: hij zou daarin een belangrijke rol gaan spelen. FPU ontkent dit. ‘Met de start van het zomerseizoen 2016 werd de zendtijd verdubbeld naar twee uur.15 Wat betreft de speciale projecten is er een social media editor aangenomen.’ Overigens is de zendtijd nu weer teruggebracht naar een uur per dag.
Subsidiestop
Het is februari 2016. De redactie is nog aan het bijkomen van de verhuizing en het vertrek van Bijleveld als Leon Willems hoort dat een deel van de subsidie voor Tamazuj waarschijnlijk stopt in oktober. Er moet zelfs onderhandeld worden over geld tot en met september. De VS, tot nu toe een enthousiast sponsor van het radiostation beginnen te mopperen op Zuid-Soedan. Het Congres wil het land straffen vanwege de onwillige houding wat betreft het vredesproces. Straf betekent in dit geval schrappen van hulpgelden. Houder van de gelden is USAID die het weer doorsluist naar Internews, een hulporganisatie die zich net als FPU inzet voor vrije en onafhankelijke media. Het is Internews die uiteindelijk het geld via een subcontract overmaakt aan FPU voor Tamazuj.
Eerste klacht: Unesco
Op 21 februari 2016 schrijft Daniel Van Oudenaren, na het vertrek van Bijleveld als hoofdredacteur de belangrijkste man op de redactie, een stuk over Unesco16. In het artikel staat dat de VN-organisatie het bij het verkeerde eind heeft als ze zegt dat de Zuid Soedanese Media Autoriteit onafhankelijk is. Unesco wordt beschuldigd van persbreidel en er wordt een foto geplaatst bij het artikel van twee mannen met een doek voor de mond. Unesco klaagt bij een vertegenwoordiger van FPU. Ze hebben elkaar kort tevoren leren kennen, dus een telefoontje is snel gepleegd. Unesco vindt het artikel oneerlijk en niet accuraat. De bij het stuk geplaatste foto wordt als tendentieus ervaren. Ook heeft Unesco niet de gelegenheid gehad voor een weerwoord.
Naar aanleiding van deze klacht, ontdekt Willems dat de radio geen klachtenprocedure heeft. Hij kaart het aan bij Van Oudenaren. Die reageert niet al te enthousiast; als luisteraars willen klagen, dan hebben ze daar op Facebook alle ruimte voor.
Als interim manager Susan Angle voorstelt een review te houden, reageert Van Oudenaren ‘higly resistant’, aldus Angle in een mail aan Willems.
Van Oudenaren vind het een verdachte actie van Willems: ‘a suspicious action by Leon and HQ to control, and possibly curtail the editorial independence.’ Angle op haar beurt spreekt Van Oudenaren aan op mogelijke ‘editorial oversight’ omdat hij zowel hoofdredacteur is én schrijft voor de Engelse website. Van Oudenaren herinnert zich het gesprek niet, maar zegt achteraf: ‘If a publisher decides not to be happy about the way the editor in chief is handling things, he can fire him. That happened in my case. But they have the right to do so’.
Van Oudenaren ondertussen is bang dat er van de beloofde zelfstandigheid, niets zal komen. Ook is hij bang dat FPU de radio wil ‘overnemen’, door kritische mensen te ontslaan. Vooral de andere founders delen zijn anti-FPU houding. ’Daniels managementstijl vond ik niet fair. Hij had loyalisten, hij verdeelde het team’, zegt een huidig redactielid en toenmalig ‘junior’, terugkijkend op deze periode.
In april 2016 ligt er tussen FPU en Internews een gewijzigd contract: vanaf 1 oktober, het nieuwe budgetjaar voor Internews, is er nog slechts een klein bedrag beschikbaar.
Onverwacht einde subsidie
Leon Willems is begin juni 2016 voor een conferentie in Parijs als hij een telefoontje ontvangt van Marjorie Rouse, de senior Vice President Programs van Internews. Het Amerikaanse Congres heeft plots de geldkraan dichtgedraaid. Willems schrikt, dit was volstrekt onverwacht. Toch denkt hij dat het voor Tamazuj geen grote consequenties zal hebben, het ging immers om een relatief klein bedrag. Maar hij vreest dat dit wel het einde kan betekenen van Free Voice.
Twee weken later ontvangt Willems de schriftelijke bevestiging: er is veel minder geld beschikbaar voor het betreffende fonds iStream dat zich richt op democratie en media. De Amerikaanse hulporganisatie USAID waar Internews op haar beurt het geld van krijgt, sommeert Internews om de nog beschikbare fondsen te verdelen over haar kerndoelen. Daar hoort FPU niet bij en Internews beeindigt de overeenkomst. Willems bespreekt de situatie via Skype met Johnson, die is op dat moment landen coördinator. Een paar dagen later reist Willems naar Radio Tamazuj om de situatie te bespreken. Het is dan 20 juli. Willems vertelt dat hij op zoek gaat naar vervangende fondsen in Zuid Soedan.
Rancune?
Van Oudenaren steekt zijn woede over Internews niet onder stoelen of banken: volgens Willems heeft Van Oudenaren gezegd dat hij ‘achter Internews aan zou gaan’, zo staat te lezen in een verslag van 20 juli17.
Kort na het bekend worden van de subsidiestop, eind juni en in juli verschijnen18 er van zijn hand vijf artikelen19 die Internews of verwante organisaties als Eye Radio en Forcier, op de korrel nemen.
Allen klagen bij FPU over de timing, relevantie, onjuistheden en gebrek aan wederhoor. Internews in een mail aan Willems: ‘I can’t help (see) what the news of the story is.’ Forcier: ‘John Prendergast did not receive funds from the government of South Sudan. The implication is wholly untrue and the article is rife with factual errors’.
Internews is ervan overtuigd dat Van Oudenaren handelt uit rancune. ‘‘We have unprecedented access to airwaves and the news pages -using them for airing personal grievances- even the perception of doing so – goes against all we stand for.’
FPU is dezelfde mening toegedaan.
Willems: ‘Dat kapotmaken van Internews vond ik onprofessioneel gedrag. Voor revanchegevoelens is geen plaats in de professionele journalistiek. Waar wij bezorgd over waren: op het moment dat de beslissing viel was er ongeveer 40 duizend dollar over van het bedrag dat beschikbaar was om Tamazuj te ondersteunen. In het artikel van De Correspondent worden bedragen genoemd die helemaal niet voor Tamazuj bestemd waren, maar voor alle activiteiten in Zuid Soedan. Op 16 juni is er 40 duizend dollar nog te besteden voor Tamazuj.’
Van Oudenaren zegt dat hij nooit de email met de klacht van Internews en Forcier heeft gekregen. Dat betekent niet, dat hij niet bekend zou zijn met de klachten. Zo blijkt uit emailcorrespondentie dat de klacht van Unesco al in maart met Van Oudenaren is besproken. Forcier heeft over hun artikel voorafgaand aan de publicatie, uitgebreid gemaild met Radio Tamazuj.
Internews is niet onafhankelijk
Van Oudenaren ziet geen patroon in de klachten die volgen op de artikelen in juni en juli: ‘It are individual complaints, they have no relation.’ Hij ontkent dat hij boos is op Internews vanwege het intrekken van de subsidie. Net als Willems zegt hij dat het om een relatief klein bedrag gaat, dat verder nauwelijks invloed heeft op het functioneren van het radiostation. Daarbij komt dat de subsidie gepaard gaat volgens hem, met zoveel administratieve rompslomp dat het nauwelijks de moeite waard is.
Hij is boos op Internews omdat het de druk niet heeft kunnen weerstaan en nu meebuigt met de Zuid-Soedanese regering. De organisatie heeft haar onafhankelijkheid verloren. Hij vindt het zelfs positief dat Tamazuj de banden met Internews verbreekt, omdat hij wil blijven berichten over Internews. ‘The story of Internews’ close ties to the government and its suppression of human rights reporting in favor of government narratives is one that desperately needed to be told and still needs to be told.’
Van Oudenaren was niet de enige die zich zorgen maakte, al eerder kaartte FPU zelf de afhankelijkheidssituatie aan van Internews en Eye-radio aan bij de Nederlandse ambassade.
Geen druk?
Willems bevindt zich in een lastig parket. Hij heeft de klagende organisaties nodig om aan nieuwe fondsen te komen en hij onderhandelt met Internews over 40 duizend dollar, zodat ze nog tot en met juli de redactie kunnen betalen.
Hoewel Willems ontkent dat er druk wordt uitgeoefend door de geldschieters, laat bijvoorbeeld Internews in niet mis te verstane bewoordingen weten wat ze van de artikelen vindt. ‘I find this coverage not only to be unprofessional but to be counterproductive to what we are all aiming to achieve.’ In dezelfde email wordt de druk nog verder opgevoerd: ‘I am sure you will be contacted by Forcier and perhaps some others in the sector. I have heard from numerous partners and donors who are puzzled by these stories (now 5 in total).’
Om de zaak verder te compliceren, breekt er in juli weer een burgeroorlog uit in Zuid-Soedan. De redactieleden zijn gespannen; het werk wordt intensiever en er weer wordt gevreesd voor het leven van familie en vrienden.
De sfeer in het redactielokaal is om te snijden, één verkeerd woord kan al aanleiding zijn voor een heftige uitbarsting. Sommige redactieleden beklagen zich over de weinig efficiënte redactievergaderingen.
Officiele waarschuwing
Op 5 juli 2016 stuurt Willems een officiële waarschuwing aan de redactie en een separaat aan Van Oudenaren waarin hij hen vraagt te stoppen met het publiceren van ‘artikelen in deze lijn.’ Willems schrijft: ‘That includes new stories that might harm persons and organizations who have been the subject of these already published stories.’
‘Dat is censuur’ zegt De Correspondent .
‘Dat is geen censuur’, zegt Willems. ‘Alle artikelen staan nog steeds op de website.’
Hij is het eens met de klagers die vinden dat de journalistieke kwaliteit te wensen overlaat en relevantie ontbreekt. Ook de timing is slecht: buitenlandse organisaties lopen risico. Van Oudenaren op zijn beurt vindt dat er niets schort aan de artikelen. Hij wordt gesteund door de founders.
In de waarschuwingsbrief aan Van Oudenaren dreigt Willems dat Van Oudenaren moet vertrekken als hij zijn leven niet betert: “...you are not receptive to any of these arguments, have not worked on a complaints mechanism and in response to any criticism shelter behind press freedom as an answer to all incidents.”
Willems gelooft dus niet dat journalistieke principes een rol spelen bij Van Oudenaren.
Voor Van Oudenaren is de brief een nieuw signaal dat wijst op censuur van FPU: ‘It also needs to be clear that your demands – and your threat to fire me – would result in the suppression of reporting that is legitimate and newsworthy’. Secondly, never have I claimed that 'press freedom' is an excuse for poor journalism. All of our reports meet the standards of accuracy and newsworthiness required of a media house of our caliber.’
Willems echter twijfelt aan de journalistieke kwaliteit van de artikelen. Professionele journalistiek is zijn inzet. Hij dringt daarom (weer) aan op een review van de artikelen, maar Van Oudenaren heeft wel wat anders aan zijn hoofd. Er is een oorlog te verslaan, waarom begrijpen ze dat in Amsterdam niet? Maar volgens Willems begrijpen ze het wel degelijk bij FPU: ‘Wij hebben projecten in heel veel landen met conflicten, dat betekent dat mensen zich bedreigd voelen door hun regering, of voelen zich door hun achterban in de steek gelaten, mensen worden gedwongen het land te verlaten. Onder die omstandigheden is het lastig je journalistieke professionaliteit te behouden. Daarom stoppen wij veel tijd in journalistieke kwaliteit. Voor Tamazuj was het van het grootste belang dat de naam en faam hoog blijven, en dat verhoudt zich niet met de aanvalsjournalistiek van Daniel.’
Ook achteraf blijft Van Oudenaren erbij dat er niets mis is met de verhalen: ‘Go to the stories. If you read those, they are focused on very narrow issues. Look at their merits, they are true.’
Censuur?
Is een verzoek om specifieke artikelen niet te schrijven censuur? Volgens Huub Evers voormalig hoofddocent media ethiek en lid van de Raad voor de Journalistiek, hanteert De Correspondent de ruime definitie en FPU de krappe. ‘Ik kan me voorstellen dat de mensen van het radiostation zich onder druk gezet hebben gevoeld. Dat ze door die druk hun onafhankelijke taak niet meer goed konden uitvoeren.’
Van Oudenaren zegt hierover dat de redactie en het project onder pressie staan door grote drukte ‘…coupled with your instruction not to report on certain topics …’
Willems zegt achteraf: ‘Ik heb nooit gevraagd om een muilkorf. Nooit gevraagd om dingen niet te publiceren. Ik heb geconstateerd dat mensen doosbang waren om hun mond open te doen, maar niet vanwege ons.’
Druk uitoefenen vanwege geld?
Bij de kersverse landencoördinator is goed te zien hoe lastig de spagaatpositie van FPU is. Enerzijds opkomen voor onafhankelijke journalistiek, anderzijds het veiligstellen van sponsorgelden: ‘I do not want to intrude in Tamazuj's editorial policy, and will of course fiercely defend the editorial freedoms of Tamazuj towards any outside party as a core freedom that we are exactly here to protect and defend. I do believe there is also place for a strategic approach towards the presentation and timing of media productions without compromising on journalistic principles and editorial policies.’
Wat verderop in de mail van 24 juni 2016 schrijft de landencoordinator aan Van Oudenaren: ‘I would be devastated if content published in Tamazuj that seems to target Internews, at least according to that concerned donor and quite possibly also in the eyes of Internews and USAID, would stand in the way of us being able to care for the people and achieving our dreams for Tamazuj.’
Met andere woorden, er is redactionele onafhankelijkheid, maar besef wel dat artikelen zodanige schade kunnen aanrichten dat de toekomst van Radio Tamazuj in gevaar komt. Willems zelf heeft het over een ‘zelf-destructief patroon op de Engelstalige website.’
Het duidelijkst is Joop Daalmeijer, voorzitter van de Raad van Toezicht. Hij verwijst naar de financiële consequenties: ‘Freedom is also restricted by financial means, especially is this important for media, supported by donors. Try not to bite the hand of the person who is feeding you. Try not to offend a donor, so you can no longer fulfil the more important task of a paper or radio/tv-station’ zo schrijft hij op 7 juli in een mail aan Van Oudenaren. Een opmerkelijke uitspraak van een voormalig NVJ-voorzitter. Achteraf zegt hij spijt te hebben van deze woorden.
Opnieuw de review
Naar aanleiding van alle commotie rondom de artikelen en de subsidie is er een gesprek op 20 juli met Van Oudenaren, Daalmeijer en Willems. De geschillen worden doorgenomen en wordt gesproken over de kwaliteit, timing en relevantie van de artikelen. Van Oudenaren herhaalt dat hij wil blijven publiceren over media in Zuid-Soedan. Ze praten ook over de mogelijkheid zijn contract niet te verlengen. Van Oudenaren: ‘I told your HR officer in july, I am no longer happy in FPU. With colleagues I have expressed a desire to leave the organization at the earliest practical opportunity but they have strongly objected and urged me to stay, which made me reconsider. Even so, I now think it’s unlikely that I will request a renewal of my contract past December.’
Voor Willems hoeft Van Oudenaren niet weg, maar hij dringt opnieuw aan op een journalistieke review van de zes artikelen. Daaruit zou moeten blijken of de artikelen voldoende kwaliteit hebben en op professionele wijze tot stand zijn gekomen. De review zal door een extern panel beoordeeld worden, daar zijn beide partijen het uiteindelijk over eens. FPU zal namen aandragen voor het panel, de redactie kan deze goed- of afkeuren.
Willems is ook achteraf nog van mening dat ook de timing van de zes artikelen niet goed is geweest. ‘Niet alleen vanwege de problemen met sponsor Internews, maar ook vanwege het standpunt van de Zuid Soedanese regering toen: de Amerikanen zijn fout, de internationale organisaties laten ons in de steek. Er werd hetze gevoerd tegen internationale organisaties. Als je op dat moment artikelen gaat schrijven over Amerikaanse organisaties, dan moet je heel goed weten, wat je doet. Want anders stook je het vuurtje op. Ik heb tegen Daniel gezegd, dat kan niet, meehelpen aan het in opspraak brengen van buitenlanders en ontwikkelingshulp.’
Persoonlijke vendetta?
Veel journalisten vinden dat de toenemende spanning tussen Willems en Van Oudenaren veel weg heeft van een persoonlijke vendetta. Twee stevige karakters die weigeren een stap opzij te doen.
Van Oudenaren ontkent dit, het was een principestrijd: ‘Leon and I did not have any record of tensions in the workplace, aside from the stand that I had taken in defense of the departing Radio Director; we had worked together effectively for seven years without incident. I did my best to retain his confidence but in the end we had different priorities and this resulted in a parting of ways. We were the two key protagonists in a clash over principles.’
In juli 2016 schrijft hij in een mail aan Willems: ‘That said, I hope it will be clear to all that this is not about a personal conflict between you and me, nor about any unethical or unprofessional reporting to-date, but rather a conflict over editorial and strategic outlook.’
Maar op de redactie zien ze dat toch anders: ‘Het was een personality clash tussen Daniel en Leon. Het was soms heel gênant. Bij een vergadering liet Daniel Willems niet uitpraten, hij begon direct te praten. Dat noem ik bad management’, aldus de financiële man van Tamazuj. ‘Daniel wilde soms ook administratieve zaken niet uitvoeren omdat ze van FPU kwamen. . Op een gegeven moment heb ik maar direct met FPU gewerkt, want de zaken moeten wel op orde. Je moet overal bonnen van hebben en je moet je kunnen verantwoorden naar je sponsors. Ze trokken mij mee in hun persoonlijke problemen en dat wilde ik niet. Ik wilde een goed financieel management.’
Review middel tot meer grip?
Van Oudenaren aarzelt met de review, niet alleen vanwege de drukte op de redactie. Hij ziet het ook als een poging van FPU om meer grip op het radiostation te krijgen. In augustus vliegt hij naar Amsterdam voor een gesprek met Joop Daalmeijer, de voorzitter van de Raad van Toezicht van FPU. Van Oudenaren hoopt dat Daalmeijer kan bemiddelen in het conflict. Ook Daalmeijer dringt aan op een review. Achteraf zegt hij dat hij zelden zo’n ongemakkelijk gesprek heeft gevoerd. ‘Ik kreeg absoluut geen hoogte van Van Oudenaren.’
Van Oudenaren zegt dat ze het hebben gehad over de review, ‘Joop vroeg mij om de review te gaan leiden’.
Geen van beiden hebben het idee dat met dit gesprek iets is opgelost. Als Willems vraagt hoe het staat met de review mailt Van Oudenaren dat hij wacht op instructies. Eind augustus komen ze, Van Oudenaren gaat aan de slag. ‘In feite was het een bevel van Daalmeijer en Willems. Ik had geen keus.’
Spanningen rondom balkonscenes
Op de redactie lopen de spanningen ondertussen naar een kookpunt. Het gevoel van onveiligheid neemt toe. Er wordt geschreeuwd, gedreigd. Geen omgeving om goeie journalistiek te maken. Er is bijna niemand die hardop kritiek durft te hebben op Van Oudenaren. De founders staan vierkant achter hem en de junioren durven niets te zeggen uit angst voor hun baan. Van Oudenaren is immers hun baas. Overigens spreekt Van Oudenaren goed Arabisch, dus de taal is geen probleem.
Na augustus drijven de twee kampen verder uit elkaar. Befaamd zijn de ‘balkonscenes’, waar in groepjes wordt gesproken over FPU, de toekomst, de onafhankelijkheid en natuurlijk de positie van het andere kamp. ‘Er waren ondergrondse stromingen. Ik behoorde tot geen enkele groep, ik was geen journalist. Ik voelde me soms wel buitengesloten, maar met al die spanningen vond ik dat ook wel fijn nergens bij te horen’, aldus de administratrice.
Ook Willems krijgt wat mee van de spanningen: ‘Wij maakten ons zorgen toen wij hoorden dat er op balkons besluiten vielen die niet werden gedeeld met anderen. Ik had het gevoel dat de founders vonden dat ze meer waren dan de anderen, maar dat is mijn analyse achteraf.’
Volgens Van Oudenaren waren de balkonmeetings nodig omdat hij geen eigen kantoorruimte nodig had. Maar ook ‘om de informatiestroom te kunnen controleren.’ Van Oudenaren zegt dat hij voorzichtig moest zijn omdat het levensgevaarlijk zou kunnen zijn als mensen vanuit Radio Tamazuj (per ongeluk) informatie zouden geven aan de verkeerde mensen. Hij sprak daarom over sommige zaken uitsluitend met de mensen die hij vertrouwde: de founders. ‘Ik moest voorzorgsmaatregelen nemen.’ En ja, ik kan begrijpen dat niet iedereen zich daar fijn bij voelde.’
Daar is de review
Uiteindelijk komt in november 2016 de review tot stand, onder meer na een anonieme enquête onder de redactie. Van Oudenaren schrijft 125 pagina’s over zes artikelen. Uitkomst: hier en daar had het wellicht iets anders gekund, maar globaal gezien zijn de artikelen van een goede kwaliteit en is hoor- en wederhoor voor zover noodzakelijk, goed toegepast. Van Oudenaren bestrijdt in eerste instantie dat de review weinig kritisch is. ‘Er staan wel degelijk kritische zaken in de review. Bijvoorbeeld over het ontbreken van een disclaimer bij de artikelen die erop wijst dat Internews Radio Tamazuj niet langer sponsort. We stonden zeker open voor kritiek.’
De review bevat ook de veelbesproken klachtenprocedure. Onduidelijk is of deze er al eerder was, of speciaal geschreven is voor de review. Deze procedure is in ieder geval niet eerder gemaild aan FPU.
Slager keurt zijn eigen vlees
Het review belandt met een klap op Willems bureau. ‘Dat is een hele lange afscheidsbrief, dacht ik’, aldus Willems. Het rapport wordt uiteindelijk nooit door een extern panel besproken. Volgens Willems omdat er geen tijd is om het vuistdikke rapport snel te bespreken. Van Oudenaren denkt dat het rapport nooit besproken is, omdat er in de review allerlei historische lijken worden behandeld die Willems liever niet aan de grote klok wil hangen. Maar Willems heeft – zo zegt hij – niet eens de hele review gelezen en weet niet waar Van Oudenaren het over heeft.
Willems: ‘Ik heb hem vrij gelaten met die review. Heb hem wel externe begeleiding aangeboden. Mensen op de werkvloer vonden -heel terecht- dat ze geen kritiek konden leveren op hun baas. Die hele review is in mijn ogen, ethisch ondeugdelijk opgezet en daar hebben we Daniel ook op gewezen.’
Achteraf erkent Van Oudenaren dat de review niet onafhankelijk was, ondanks anonieme bijdragen vanuit de redactie. ‘Het was inderdaad wel de slager keurt zijn eigen vlees, maar ik vind dat je voorzichtig moet zijn met het woord ‘onethisch’. Het is een interne review en die zijn natuurlijk niet onafhankelijk, maar dat wil niet zeggen dat ze geen waarde hebben.’
Van Oudenaren aarzelt
Ondertussen denkt Van Oudenaren in het najaar van 2016 steeds vaker over een mogelijk vertrek. Na het tumultueuze jaar en het wegsijpelende vertrouwen in FPU voelt hij niet veel voor contractverlenging. Ook wil hij met zijn vertrek een signaal afgeven dat hij het niet eens is met het in zijn ogen redactionele ingrijpen van FPU. Een andere splijtzwam speelt ook een rol. Onafhankelijkheid van Tamazuj vindt Van Oudenaren van groot belang; het radiostation moet niet eeuwig een project van FPU blijven. Hij ziet te weinig beweging bij FPU.
Toch aarzelt hij op te stappen. Er is nog geen opvolger en zijn vertrek kan zorgen voor nog meer onrust onder de redactie. Hij bespreekt zijn twijfels met een aantal mensen. Die vragen hem met klem te blijven.
Het andere kamp klaagt bij FPU opnieuw over de redactievergaderingen waarin geen goede inhoudelijke discussies plaatsvinden. ‘News is not balanced’, zo schrijven ze op 23 oktober 2016 in een mail aan de landencoördinator. Ze zijn bang dat Tamazuj aan geloofwaardigheid inboet, ook al omdat artikelen nauwelijks worden gecheckt.
Van Oudenaren weerspreekt dit. Er wordt wel degelijk serieus gediscussieerd tijdens redactievergaderingen.
FPU aarzelt niet
Bij FPU hebben ze inmiddels schoon genoeg van het in hun ogen nukkige, onprofessionele en weerbarstige gedrag van Van Oudenaren. Als Willems eind november een bezoek brengt aan Tamazuj krijgt Van Oudenaren te horen dat zijn contract niet zal worden verlengd.
Ondanks zijn eigen aarzelingen omtrent zijn contractverlenging, ontsteekt hij in woede en verandert in een klap alle wachtwoorden van onder meer Facebook, Twitter, de nieuwsbrief. Ook twittert hij op woensdag 1 december20 maar liefst 19 maal over de review en de inmenging en bedreigingen van FPU.
Van Oudenaren voelt zich verraden door FPU. ‘Ik werkte al sinds 2008 voor Radio Dabanga en FPU. Mijn hart lag daar. Ik had eerder al een aantal verbeteringen voorgesteld. Als deze waren ingevoerd, dan denk ik niet dat deze crisis was ontstaan. Als de mediation van juli 2017 een jaar eerder was gebeurd, dan hadden de zaken er beter voorgestaan. Maar het werd genegeerd. En ja, ik heb getwitterd over de review. Het was niet mijn bedoeling net te doen alsof het om een onafhankelijk rapport ging. Als ik die indruk heb gewekt, dan spijt me dat.’
Chaos op de redactie
De dagen erna verlopen chaotisch. Een deel van de redactie wil staken en de website op zwart zetten. Uiteindelijk wordt een programma niet afgemaakt, een unicum in de geschiedenis van Tamazuj. FPU wordt op de hoogte gehouden door mails van bezorgde redactieleden, door FPU klokkenluiders genoemd. Uit voorzorg verandert FPU het wachtwoord voor de website. Uit veiligheidsoverwegingen -de website zou in handen kunnen komen van de Zuid-Soedanese overheid- kunnen ze in Amsterdam het wachtwoord veranderen. Hameed en Assad zeggen dat de website drie dagen onbereikbaar was, maar volgens FPU was dat hooguit drie uur. Het nieuwe wachtwoord geeft FPU aan de tijdelijke vervanger van Bijleveld. Met het nieuwe wachtwoord is de website weer bereikbaar, maar niet alle redactieleden krijgen de beschikking over het wachtwoord; ook Van Oudenaren niet. Hij moet zijn artikelen sturen naar een redacteur die het voor hem op de website zet.
De geplaatste artikelen die dagen zijn makkelijk terug te vinden. De website laat geen grote lacunes zien, zeker geen dagenlange inactiviteit21.
Woede en tranen
Op de redactie ontsteken de founders Aziz, Hameed en Assad in grote woede, als ze horen dat Van Oudenaren niet zal blijven. Ze schreeuwen tegen Willems, die zijn tranen niet kan bedwingen. Assad en Hameed: ‘Het ging toen hard tegen hard. We vonden dat Willems zijn belofte om eerst met ons te overleggen voor er weer iemand werd ontslagen, niet was nagekomen. Daniel ontslaan op staande voet was ook best gevaarlijk voor de correspondenten in het veld. Alleen Daniel kende iedereen vanwege de veiligheid’.
Maar de financiële man van Radio Tamazuj zag het anders: ‘Ik zag Leon huilen toen die mensen zo tekeer gingen. Hij werd heel emotioneel. Hij was zo betrokken. Hij wilde het goede doen voor de organisatie en het team. Daniel zei dat hij niet zou stoppen voor Internews was gevallen. Toen dacht ik: je houdt dus niet van Tamazuj.’
Van Oudenaren: ‘Ik had graag de zaken goed willen overdragen, heb zelfs voorgesteld nog een paar weken parttime aan te blijven als adviseur, maar die kans kreeg ik niet. Ik kan er wel meer over vertellen, maar dat doe ik niet. Ik wil liever niet alles nog een keer meemaken. Nog steeds vind ik het onmenselijk hoe ze met Hildebrand en mij zijn omgesprongen.’
Johnson, door Van Oudenaren aangesteld om de administratie te beheren, ziet het vertrek van Van Oudenaren met lede ogen aan. ‘Daniel was een goede vriend, maar hier ging hij veel te ver. Maar ook Willems heeft het niet goed aangepakt. Heel veel spanning had voorkomen kunnen worden als het management bij Tamazuj en FPU er verstandiger mee om hadden gesprongen. Nu kregen emoties de overhand, werd het een persoonlijke vete.’
Kloof verder vergroot
Inmiddels was eind november een media adviseur aangetrokken om Bijleveld als interim directeur Radio op te volgen voor drie maanden. Deze startte eind november 2016 en werd door de nog resterende founders gezien als iemand die samen met hen naar de onafhankelijkheid zou kunnen werken. De interim belooft de redactie ontslag te nemen als FPU weer inhoudelijk zou ingrijpen.
Uiteindelijk blijft de media-adviseur tot mei 2017. Werd hij door Hameed en Assad nog als de nieuwe verlosser gezien naar de onafhankelijkheid, anderen vonden dat hij veel beloofde, maar lang niet alles realiseerde. Johnson: ‘Hij zou mediator moeten zijn tussen FPU en de redactie, maar onder hem werd de kloof alleen maar vergroot.’
Hameed, Assad en Aziz vinden juist dat het FPU is die stookt en de kloof op de redactie probeert te vergroten. Omdat Van Oudenaren weg is en de interim niet voldoende functioneert volgens Johnson, neemt Aziz feitelijk de touwtjes in handen. Hij is de onofficiële hoofdredacteur die de taken verdeelt en de inhoudelijke lijn in de gaten houdt. Johnson en Aziz praten veel met elkaar, zij zijn goede vrienden.
Geen realistische kijk op geld?
De founders Aziz, Hameed en Assad zijn er heilig van overtuigd dat loskoppeling van FPU geen problemen zal geven voor de financiering. Ze baseren zich op een bezoek van Aziz aan de Nederlandse ambassade om over geld te praten. Dat geld kwam vervolgens los. Radio directeur Johnson: ‘Voor Hameed en Assad leek het alsof het makkelijk was. Babbeltje maken en je krijgt geld. Maar ze hadden geen idee hoeveel werk er achter de schermen was verzet voor het zover was. Ze hadden ook geen flauw idee wat er nodig is om je te verantwoorden bij de sponsors. Bijleveld en Van Oudenaren wisten hoe het werkte maar hielden niet van rompslomp, Assad, Aziz en Hameed wisten niet hoe het moest. Die hadden nog nooit te maken gehad met begrotingen, jaarekeningen, accountants.
FPU-directeur Kronenburg: ‘Bij Tamazuj hadden ze geen realistische kijk op de onafhankelijkheid. We waarschuwden Van Oudenaren: ‘Je begrijpt toch wel dat een onafhankelijk Tamazuj jouw salaris niet kan betalen.’ Hij had namelijk een fors loon.’
Ingreep of niet?
Het is in de laatste week van de interim directeur dat er opnieuw discussie ontstaat over een publicatie op de website. Eind april publiceert Tamazuj op haar website een verhaal over de Nederlandse vredesorganisatie PAX. Die schrijft in een analyse voor de Tweede kamer dat de Zuid-Soedanese regerering niet legitiem zou zijn. De brief van PAX staat per abuis even op hun website, maar wordt er vanaf gehaald als duidelijk wordt dat de brief ook in Zuid-Soedan is te lezen. Als basis voor het artikel gebruikt de redactie deze brief.
Een FPU medewerker mailt de interim op 24 april. Hij beklaagt zich over het artikel, dat veel meer uitgesproken is dan de brief aan de Tweede Kamer, terwijl PAX geen weerwoord is geboden. Maar erger nog: het artikel kan medewerkers, lokale partners en projecten van PAX in Zuid-Soedan in gevaar brengen22.
De founders Hameed, Assad en Aziz vinden dit een duidelijke inmenging; de redactie had immers vijf uur lang vergaderd over het wel of niet plaatsen en uiteindelijk tot plaatsing besloten. Maar het argument dat mensen gevaar kunnen lopen haalt hen over de streep: het artikel wordt -weer na lang vergaderen- van de site gehaald. Is dit censuur? Managing editor Aziz vindt van wel.
Aziz vertrekt boos
Voor Aziz is het gedoe met PAX de spreekwoordelijke druppel. ‘After successfully resisting censorship from all quarters, including by repressive governments, and risking our lives and well-being for the editorial independence and editorial integrity of this radio, we have finally faced intimidation and threats from the very organization that is meant to help us’, zo schrijft hij in een lange ontslagmail aan Willems. Zijn kritiek op FPU is niet mals: I have tried my level best with the rest of the team to make sure that Radio Tamazuj was not affected or intimidated by the decisions that FPU has been making against the project, but I have to admit that these decisions caused huge damage to the radio. Therefore I am hereby submitting my resignation in protest and appealing for the following course of action to save Radio Tamazuj.’
Ook heeft Aziz er weinig vertrouwen in dat er ooit een zelfstandig Radio Tamazuj zal komen.
Johnson probeert hem in de dagen voorafgaand aan zijn ontslag meerdere keren van gedachten te doen veranderen. ‘Ik wilde hem zelfs documenten laten zien, die bewezen dat er achter de schermen wel degelijk een plan gemaakt werd voor de onafhankelijkheid. Maar hij geloofde me niet. Het wantrouwen en de paranoia zaten te diep.’
Johnson bericht FPU over de ontslagplannen van Aziz. In een Skypegesprek met Aziz praat Willems over de onafhankelijkheid en benadrukt hij dat die er toch echt komt. Overhalen om te blijven doet hij niet ‘Dat was niet mijn taak. Hij had zijn besluit al genomen.’
Johnson vindt het jammer dat Aziz vertrekt, weer gaat een waardevolle kracht en vriend weg. ‘Hij was goed voor Tamazuj.’
Mediation brengt rust
Johnson, inmiddels de verantwoordelijk manager van Radio Tamazuj in Afrika, realiseert zich dat er wat moet gebeuren om de redactie weer goed te laten functioneren. Hij besluit een mediator aan te trekken. Florence Nyumbura Mpaayei heeft meer dan twintig jaar ervaring in conflictbehandeling.
In juni spreekt zij met alle betrokkenen afzonderlijk en in juli 2017 hebben FPU en het volledige Tamazuj-team een workshop van vier dagen. Ook de Britse journalist en media-adviseur Michael Alexander schuift aan met een verhaal over journalistieke professionaliteit en censuur. Ook de review komt aan bod als leermateriaal. Al heeft Alexander gewerkt voor Internews, de redactie vertrouwt hem, hij gaf er eerder een workshop.
Nyumbura ziet heel duidelijk dat er kampen zijn: een kamp dat direct onafhankelijkheid wil, een tweede kamp dat na een goede overdracht, op termijn onafhankelijkheid wil en een derde kamp dat onder de paraplu van FPU wilde blijven. Nyumbura: ‘De Founding Fathers vonden dat Tamazuj hun kind was. Dat is een lastige situatie, want tijden veranderen, een organisatie verandert en de founder moet dealen met die veranderingen. Niet iedereen kan reflecteren en zich ontwikkelen naar een volgend niveau dat goed is voor de organisatie.’
De workshop maakte bij iedereen veel los. Nyambura: ‘Er was openheid en eerlijkheid. Willems vroeg vergeving voor de fouten die hij had gemaakt. Er kwam begrip voor elkaar. Iedereen kon uitleggen waarom hij gedaan had wat hij had gedaan. Leon legde uit waarom Hildebrand en Daniel waren ontslagen. Iedereen vertelde hoe het hen op het persoonlijke vlak had getroffen. Iedereen deelde de pijn.’
Iedereen ondertekent de toekomstvisie
Ook Willems ervaarde de sessies als ‘emotioneel intensief’’. Hij krijgt een inkijkje in de werkelijke sfeer bij de redactie ten tijde van Van Oudenaren: ‘Wat ik terugkreeg tijdens die sessies: dat er geschreeuwd werd, dat mensen zich niet vrij voelden om te spreken. Dat was aanleiding om te zeggen, hier moet verder geprofessionaliseerd worden. Als emoties de overhand krijgen boven journalistieke beslissingen.’
Na afloop tekent iedereen een document waarop toekomstvisie en de weg er naar toe, verwoord is. Gekozen is voor 2020 als jaar waarop Tamazuj onafhankelijk wordt van FPU. Er gaat worden gewerkt aan de journalistiek inhoudelijke kant, de organisatie en de integriteit en veiligheid. Ook de organisatiecultuur komt aan bod en wordt besloten dat er niet meer mag worden geschreeuwd op de redactie.
De mediation had nog een andere verassende uitkomst: Het bleek dat de (Zuid) Soedanese definitie van censuur een andere was dan die van de Europeanen en de Amerikanen in het gezelschap. Nyambura: ‘Toen we naar de definitie zochten, kwamen we daar achter. Je gebruikt hetzelfde woord, maar het abstracte idee erachter verschilt. Censuur heeft niet dezelfde betekenis in andere culturen. Er is dus op de redactie zwaar gediscussieerd over heel verschillende zaken onder de noemer ‘censuur’.’
Na de mediation lijkt het de goede kant op te gaan. De redactie wil het gebeurde achter zich laten en vooruit kijken. Er wordt gewerkt aan een meer heldere organisatiestructuur, waarbij ook de taken duidelijk worden beschreven.
Een einde aan de rust
Maar dan verschijnt het artikel van Maite Vermeulen in De Correspondent op 13 september 2017. In een klap is de fragiele rust op de redactie weg. Hoe komt ze aan haar informatie? Er wordt gewezen naar Bijleveld, naar Van Oudenaren en naar Aziz. Zij zijn immers in on vrede vertrokken. Maar er wordt ook schuin gekeken naar Hameed en Assad, de senioren van de redactie. Een van de redactieleden zegt zelfs bewijs te hebben dat Hameed contact had met Vermeulen, maar kan niets concreets overleggen. Hameed en Vermeulen ontkennen dat ze voor publicatie contact hadden.
Bij FPU zijn ze des duivels. Over het artikel dat in hun ogen veel onjuistheden bevatte, maar vooral over het feit dat ze niet zijn gehoord. Vermeulen heeft niet gesproken met de directie van FPU, niet met de voorzitter van de Raad van Toezicht, niet met de OR. Vermeulen heeft wel pogingen gedaan, maar vond uiteindelijk een gesprek niet direct noodzakelijk voor haar verhaal. Samen met Maurits Martijn, de plaatsvervangend hoofdredacteur van De Correspondent , besluit ze dat de documenten die ze in bezit hebben, voldoende bewijs leveren dat FPU censuur heeft gepleegd en de redactie onder druk heeft gezet. Samen met Martijn besluit ze ook om FPU slechts 24 uur te geven om te reageren, na die 24 uur wordt het artikel gepubliceerd. Ze seint ook het AD in dat het artikel eraan zit te komen en dat ze het kunnen gebruiken. ‘Het is een grote scoop dat een organisatie als FPU de redactie van een eigen project censureert en onder druk zet en ik wilde niet dat ze de tijd zouden krijgen de redactie weer onder druk te zetten. Daarom besloten we tot die 24 uur,’ aldus Vermeulen
Lijst met 32 punten
Deze korte reactietijd valt slecht bij FPU en ze moeten alle zeilen bijzetten; niet iedereen is direct bereikbaar. Volgens Vermeulen wordt ook de voorzitter van de Raad van Toezicht om een reactie gevraagd vanwege zijn uitspraak over de hand die je niet moet bijten. De voorzitter weigert. FPU wil ook de donoren op de hoogte brengen: ze willen niet voor onnodige onrust zorgen. Wel geeft ze aan Vermeulen door dat het artikel krioelt van de fouten en dat ze daarvan een lijst zullen maken. Een paar dagen later stuurt FPU via de mail een lijst met 32 punten23. Uiteindelijk besluit het AD niet te publiceren omdat ze niet betrokken waren bij de productie en dus niet wisten wat ze met de foutmeldingen van FPU aan moesten. De Correspondent wijzigt naar aanleiding van de lijst het artikel op tien punten. Drie ervan zijn daadwerkelijk onjuist, maar raken niet aan de kern van het verhaal volgens De Correspondent . De online krant vindt dat de meeste punten van de lijst worden weerlegd met documenten of een vorm zijn van framing.24
FPU op haar beurt vindt de correcties weinigzeggend. Er is niet gerectificeerd, alleen online gecorrigeerd. Lezers zien zo in het artikel zelf niet wat er is veranderd, aldus de woordvoerder van FPU. De Correspondent verwijst naar het commentaar na het artikel. Daar staan met vette letters de aanpassingen vermeld.
24 uur is te weinig
Huub Evers, voormalig hoofddocent media ethiek en lid van de Raad voor de Journalistiek vindt dat De Correspondent weliswaar formeel voldaan heeft aan het wederhoor, omdat er ruimte is geboden voor een reactie en deze ook deels in de publicatie is meegenomen evenals de lijst met 32 fouten, maar dat het journalistiek een stuk netter was geweest als het vooraf was gebeurd, met een interview. Ook Evers vindt de 24 uur reactietijd te weinig. ‘Zij is maanden met het artikel bezig geweest. Door FPU niet vooraf te interviewen is het artikel niet in balans. Een reactie achteraf is mosterd na de maaltijd.’
Martijn en Vermeulen vinden achteraf dat het inderdaad netter was geweest om FPU meer tijd te geven. ‘Maar we wilden ons verhaal niet kapot laten maken, door een spin van FPU.’ Ook was De Correspondent bang dat FPU de redactie onder druk zou zetten als er een langere reactietijd zou worden gegeven, waardoor ook het verhaal stuk zou zijn.
Bij FPU zijn ze ervan overtuigd dat De Correspondent dacht een flinke scoop te hebben; al in februari 2017 werd het artikel via Vermeulens nieuwsbrief aangekondigd, waarbij de naam van de betrokken organisatie niet werd genoemd. Ook vinden ze bij FPU dat Vermeulen zich heeft laten leiden door rancuneuze ex-medewerkers van het radiostation. Volgens Vermeulen en Martijn gaat het erom dat de documenten die ze in hun bezit hebben voor zich spreken.
Chantage?
Voor de meeste redactieleden van Tamazuj is het artikel een teleurstelling. Er was de hoop dat met de mediation in juli, de onrustige periode was afgesloten. Het artikel zorgt voor nieuwe onrust. Er wordt een verklaring afgegeven, dat de feiten niet helemaal kloppen. Johnson -op dat moment in het buitenland- schrijft een eerste concept, maar dat wordt door de redactie als ‘te hard’ bevonden. Zij schrijven een nieuwe versie die wat zachter is richting De Correspondent . Hoewel officieel de verklaring door iedereen wordt onderschreven, nemen Hameed en Assad contact op met Vermeulen. Zij voelen zich door de verklaring opnieuw door FPU onder druk gezet. ‘Werk mee anders loopt Radio Tamazuj gevaar was de boodschap’, aldus Assad. ‘Daarom hebben we ook onze handtekening gezet na de mediation. Maar eigenlijk vonden we dat we werden gechanteerd met de toekomst van ons radiostation.’
Geen geschreeuw op de redactie
Hameed en Assad laten Vermeulen weten dat ze niet achter de redactionele verklaring staan, en dat haar artikel wel degelijk klopt. Toch hebben ze liever niet dat Vermeulen een tweede artikel schrijft over hun ervaringen. Ze zijn bang dat een nieuw artikel de toekomst van het radiostation in gevaar kan brengen. Vermeulen respecteert hun angst en schrijft niets.
Hameed ondertussen, botst steeds vaker met Johnson, in zijn ogen een spion van FPU en is vaak tegendraads. Als Johnson van hem een email ontvangt die hij niet anders dan als een bedreiging kan opvatten is voor hem de maat vol. In een spoedvergadering wil hij uitleg, maar Hameed schiet vol in de verdediging. Volgens Johnson tiert en schreeuwt hij naar Johnson en zijn collega’s en slaat met zijn vuist op tafel. De directeur radio vindt het gedrag van Hameed ontoelaatbaar -zeker gezien de belofte dat er niet meer geschreeuwd zou worden na afloop van de mediation- en eist een schriftelijke excuusbrief aan de redactie. Hameed wil alleen mondeling zijn excuses maken, waarna Johnson hem op 10 oktober een waarschuwingsbrief schrijft: zijn gedrag moet snel verbeteren en hij moet schriftelijke excuses maken.
Tevredenheid over ontwikkelingen
In november 2017 is er op het redactiekantoor een bijeenkomst met de redactie, de mediator, Michael Alexander (via skype vanuit Albanië) en een drietal vertegenwoordigers van FPU, waaronder Leon Willems. Er wordt tevreden geconstateerd dat er veel is verbeterd de afgelopen tijd. De stress levels zijn lager, de relatie met FPU is verbeterd, de rollen zijn meer duidelijk, de productie is verhoogd en de sfeer is verbeterd. Michael Alexander zegt het nog maar eens een keer: ‘ …the six stories objected to where a violation of journalism standards, done by the former editor in chief.’ In hoeverre Alexander in deze écht objectief genoemd kan worden, is de vraag. Hij heeft voor Internews gewerkt. Weer bezweert de hele redactie -op een na – dat er geen censuur is gepleegd door FPU in 2016.
Wie wordt afdelingshoofd?
Inmiddels gaat de reorganisatie bij Radio Tamazuj door. Er komt een aantal nieuwe functies vrij: hoofdredacteur en drie afdelingshoofden (nieuws, productie en digitaal). De hoofdredacteur is snel gevonden, iedereen is het erover eens wie daarvoor het meest geschikt is. Het invullen van de afdelingshoofden verloopt traag. Johnson: ‘Ik wilde absolute transparantie en wilde niemand uitsluiten. De keuze was sollicitatie interviews houden of invulling door het management. Uiteindelijk koos het hele team voor interviews door een sollicitatiecommissie. Dat werd als meest eerlijk beschouwd. En dus kon iedereen die wilde, solliciteren op de functies.’
Hameed zegt niet zoveel zin te hebben om hoofd te worden van de nieuwsafdeling, maar Assad vindt dat hij moet solliciteren. Ook anderen van de redactie sporen hem aan een email te sturen. Assad, ook geschikt voor de baan, solliciteert niet. Hij vindt zichzelf junior aan Hameed en kan dus niet zijn baas worden.
Door Hameeds aarzelende houding is hij een van de laatsten die een sollicitatiemail stuurt. De mail straalt niet echt enthousiasme uit: het is een eenregelig bericht. Nadat de interviews zijn gehouden vergadert de sollicitatiecommissie zes uur over het lot van Hameed. Hij krijgt de baan niet.
Woedend vertrek van Hameed en Assad
Hameed is woedend en geeft FPU de schuld. Ook Assad is boos. ‘Wij vinden onafhankelijkheid belangrijker dan een baantje’ hadden ze tijdens de sollicitatieprocedure laten weten aan hun collega’s. Maar hun gedrag is daarmee in schril contrast. Beiden bellen boos met Johnson: ze nemen ontslag. ‘FPU probeert Tamazuj te controleren’.
Bijna een maand later na hun ontslag, op 9 januari 201825, sturen ze een scherp persbericht rond waarin ze zeggen dat met hun ontslag de laatste founders vertrekken. Ze wijzen op intimidatie door FPU: ‘FPU started intimidating the staff of Radio Tamazuj and making a campaign against us, accusing us directly of being behind an article that appeared in the Dutch newspaper De Correspondent … Free Press Unlimited has killed our dream and your dream of building an independent media institution.’
Hameed en Assad geven FPU de schuld dat Hameed geen hoofd nieuws werd. Maar de sollicitatieprocedure werd uitgevoerd met instemming van de redactie en de selectie vond plaats door een sollicitatiecommissie waarin FPU geen vertegenwoordiger had, aldus Johnson. Ook FPU ontkent ook maar iets met de aanstellingen te maken te hebben. De achterblijvende redactieleden vinden dat de procedure eerlijk is geweest. Maar Hameed en Assad houden tot op de dag van vandaag vol dat er druk is uitgeoefend door FPU; die wilde Hameed weg vanwege zijn kritische houding. ‘Johnson is FPU. Er is nu iemand gekozen die geen journalistieke achtergrond heeft.’
Verbijstering over het gedrag
Na het ontslag per telefoon spreekt Johnson nog twee keer langdurig met Assad en nodigde hij beiden uit om te komen praten. Dan ontvangt hij hun geschreven ontslagbrief en doet hij geen moeite meer om ze tot andere gedachten te brengen: ‘Ze hadden misschien gehoopt dat mensen zouden smeken om te blijven, dat had hun machtspositie versterkt, maar dat gebeurde niet. Ze hoopten wellicht ook dat de sollicitatiecommissie haar besluit zou terugdraaien en Hameed toch chef Nieuws zou maken.’
Hun vertrek kost Tamazuj 9 duizend dollar aan werkvergunningen die niet meer gebruikt zullen worden. Die van Hameed was net verlengd voor 6 duizend dollar, die van Assad was nog een jaar geldig.
Mediator Nyambura is verbijsterd als ze hoort dat beide journalisten ontslag hebben genomen: ‘Ik vraag me dan af, zijn ze daarna beinvloed door mensen van buitenaf? Ze zaten in de bijeenkomst waar Leon zich verontschuldigde. Er was vertrouwen. Wat ik heel zorgelijk vind: je kunt het niet eens zijn met de richting van een organisatie, maar dat hoeft niet te betekenen dat je nasty moet zijn. Ik vind dat de Founding Fathers niet alleen onverantwoord met de toekomst van Tamazuj maar ook die van hun familie en hun collega’s zijn omgesprongen. Als je kind dreigt te worden afgepakt, dan is het eerste stadium boosheid en bitterheid. Maar de volgende fase zou moeten zijn dat je constructief meedenkt over de toekomst. Niet destructief aan de gang gaat. Elke keer als er iemand vertrok, dan ging dat met een persbericht, mail of tweets die FPU, maar ook Tamazuj bezoedelden.’
De redactie is het met haar eens: ‘Het waren founders, maar ze waren ook zeer schadelijk voor Tamazuj’, zo zegt een redactielid. Toch zorgt hun vertrek ook voor verdriet: ‘Elke keer dat er iemand wegging was lastig. We waren vrienden. Het liet een gat na. Ook toen Hameed en Assad weggingen. We waren inmiddels op zoveel niveaus geraakt. We hebben zoveel crises achter elkaar meegemaakt’, zegt de administratrice.
Vermeulen gebruikt het persbericht als basis voor het tweede artikel. Dit verschijnt eind januari 2018. FPU en de redactie wordt vooraf om een reactie gevraagd op het persbericht. Ook krijgt FPU krijgt een langere reactie tijd.
Na publicatie van het tweede artikel krijgen Hameed en Assad een brief van Johnson waarin ze gesommeerd worden op te houden met het verspreiden van valse, destructieve en belasterende verklaringen. Zo niet dan komt er een gerechtelijke procedure.
Hameed en Assad hebben zich in een onmogelijke positie gemanoeuvreerd door ontslag te nemen. Van de ene op de andere dag zijn ze -samen met vrouw en kinderen- illegaal in een Afrikaans land, zonder werk. Bij Tamazuj verdienden ze 1300 dollar per maand, nu zitten ze zonder inkomen. Wel krijgen ze een aanzienlijke som26 mee bij hun vertrek, aldus Johnson.
Het is waarschijnlijk uit geldnood dat Hameed een noodsprong maakt. Hij meldt Johnson dat hij nog geld voor overwerk tegoed heeft over de jaren 2014-2015. Bij toeval stuit Johnson op administratie die het tegendeel bewijst: Hameed heeft het overwerk wel degelijk uitbetaald gekregen.
Het is de laatste acte in een drama dat voor bijna alle spelers slecht eindigt: het blazoen van Free Press Unlimited is geschonden, er is twijfel over de kwaliteit van de twee artikelen in De Correspondent , sponsors zijn terughoudender, de financiële positie van Radio Tamazuj is een wankele, Bijleveld, Van Oudenaren en Aziz vertrokken zonder hun werk te kunnen afmaken, Hameed en Assad leven in armoede en illegaliteit.
Toch is er ook een lichtpunt: de huidige redactie vormt een eenheid en binnen de organisatie van Radio Tamazuj is veel verbeterd. Er wordt meer samengewerkt en de journalisten voelen zich veilig.