Een kwart eeuw geleden vond in Rwanda een van de meest verschrikkelijke volkerenmoorden ooit plaats. Beelden van op elkaar gestapelde lijken, mensen met afgehouwen lichaamsdelen en lange stromen vluchtelingen gingen de wereld over. In juli 1994 reed Paul Kagame als bevrijder de straten van hoofdstad Kigali binnen. Na drie maanden van gruwelijke moordpartijen stond het land stond politiek en economisch aan de afgrond. Hoe gaat het met Rwanda 25 jaar later?
Advocaat Donat Mutunzi zwaait naar zijn kinderen als ze door de schoolpoort lopen. Hij stapt in zijn auto en gaat op weg naar zijn werk. Het is 13 april 2018. Maar Mutunzi bereikt nooit zijn kantoor in Kigali-centrum. Zijn ongeruste familie heeft geen idee waar hij is en belt zonder succes telkens weer zijn mobiel. Na een paar dagen antwoordt een onbekende. Alles is goed. Een dag later horen ze dat Mutunzi zich in de cel heeft verhangen. Zijn familie ziet de wonden aan zijn hoofd en weet beter: hij is gemarteld. Ze zijn ervan overtuigd dat Mutunzi werd gevangengenomen omdat hij bemiddelde bij een geschil over landeigendom, een gevoelig onderwerp in Rwanda.[1]
Susan is net thuis, als er op de deur wordt geklopt. Het zijn Inkeragutabara, ex-soldaten die een soort veiligheidsdienst vormen. Ze zijn op zoek naar prostituees. Samen met andere vrouwen uit haar buurt wordt ze naar het wijkkantoor gebracht. De hele nacht worden ze geslagen. De volgende ochtend gaan ze met een truck naar Kwa Kabuga, een soort heropvoedingsinstituut, maar in feite een beruchte illegale gevangenis waar kruimeldieven, bedelaars, straatventers en prostituees worden vastgehouden zonder vorm van proces. Susan wordt regelmatig geslagen, ze mag alleen op vaste tijden naar het toilet. Een keer per dag krijgt ze een kom gekookte mais. Sommige kamers zijn zo vol dat de mensen zich niet kunnen bewegen[2]. Susan heeft geen idee hoe lang ze hier moet blijven. Haar familie mag ze niet laten weten waar ze zit.
“Nadat ze me hadden geslagen zei een man: ’OK, we hebben het rustig gevraagd, nu zullen we je het laten zien.’ Ze bonden een speciaal touw om mijn borst en trokken er hard aan. Het deed enorm pijn. Ze kwamen met meer vragen, maar ik ontkende (dat ik een lid was van de FDLR[3]). (…) Ze bonden mijn voeten en keerden me ondersteboven Ze begonnen me te slaan met ijzeren stokken. Ik bleef zeggen dat ik niets wist van de FDLR. Het duurde een uur en toen verloor ik het bewustzijn. Toen ik wakker werd, was ik in een cel. Ik bleef drie dagen zonder water en eten.[4]”
Paul Kagame 25 jaar onbetwist leider
Dit is Rwanda, 25 jaar na de gruwelijke genocide die begon op 6 april 1994 waarbij in drie maanden tijd ongeveer 1 miljoen Rwandezen de dood vonden. Volgens de wet moet je officieel zeggen: genocide tegen de Tutsi’s. Wie zegt dat er ook Hutu’s de dood vonden, is een genocide-ontkenner, een haatzaaier, een divisionist en kan worden gearresteerd. Paul Kagame is al 25 jaar de onbetwiste leider van Rwanda. Sinds 1994 als vice-president en minister van Defensie en sinds 2000 als president. Dankzij een grondwetswijziging kon Kagame in 2017 opgaan voor een derde termijn; hij werd met 99 procent van de stemmen gekozen, met een opkomst van 98 procent. In principe kan hij aan de macht blijven tot 2034. Een opvolger is niet in zicht.
Kigali glimt
Voor de oppervlakkige toeschouwer heeft Rwanda zich in de afgelopen 25 jaar verbazingwekkend hersteld. Hoofdstad Kigali glimt, overal wordt gebouwd. Plastic is verbannen, net als blote voeten, de Franse voertaal en strooien daken. ’s Avonds kun je rustig een ommetje maken, je portemonnee en je kuisheid zijn meer dan veilig, dankzij de vele soldaten die patrouilleren.
Hier houden handelspartners van. Een stabiel land met een zich gestaag ontwikkelende economie. Een land met duizend groene heuvels, gorilla’s en theeplantages. In het parlement zitten verhoudingsgewijs de meeste vrouwen van de hele wereld.
De president weet hoe hij zijn land moet verkopen aan toeristen maar ook aan de internationale wereld; hij vergelijkt de geschiedenis van zijn land graag met die van Israel. Hij is niet te beroerd dure reclamebureaus in te schakelen om het imago van zijn land en hemzelf te laten glanzen. Het land is vooraanstaand lid van de Afrikaanse Unie, maakt deel uit van de Common Wealth en was in 2013 en 2014 tijdelijk lid van de VN-Veiligheidsraad. Rwanda werd na de genocide de donor darling van de internationale gemeenschap, ook van Nederland.
Het gist en rot onder de schil
Dat het onder de glimmende schil gist en rot, wil eigenlijk niemand weten. Het is niet in het belang van de handel en Kagame wordt als een van de stabiele factoren gezien in het onrustige Grote Merengebied waartoe ook buurlanden als Burundi en Congo behoren. En dus houdt de internationale wereld zich stil over het ontbreken van mensenrechten in deze totalitaire controlestaat, want zo mag je Rwanda noemen na 25 jaar wederopbouw. Kagame, voormalig hoofd van de militaire inlichtingendienst van de Oegandese president Yoweri Museveni, nam in die 25 jaar de totale controle over zijn bevolking. In elke straat, elke wijk, in elk dorp zijn er mensen die spioneren. Ze zijn zelfs te vinden op terrassen en in bushokjes. Je buurman, je vriend, je collega kan er de oorzaak van zijn dat ‘ze’ bij je aankloppen om je mee te nemen.
Kritische oppositie, onafhankelijke journalisten, ze zijn met een lampje te zoeken. Ze zijn gearresteerd, verdwenen, vermoord of gevlucht. Rwanda staat laag op de internationale ranglijsten voor persvrijheid (156/180) en persoonlijke vrijheid (101/162).
Geen zaken zonder de RPF
Ook de economie is niet wat het lijkt; cijfers worden aangepast om te voldoen aan de eisen van de president en zijn ministers. De welvaart is lang niet voor iedereen toegankelijk en zeker op het platteland is het armoe troef. Hier geen snelle internetverbindingen en wolkenkrabbers, maar kinderen met hongerbuikjes en slippers in hun handjes, want dan slijten ze niet. Het Rwandees Patriottisch Front is een van de rijkste politieke partijen ter wereld en heeft niet alleen de politieke touwtjes in handen, maar ook de economische. Wie zaken wil doen, komt onherroepelijk in aanraking met de partij van president Kagame. Dat weet bierbrouwer Heineken, net zo goed als onze Rabobank. Allebei zijn ze actief in Rwanda.
Innige band met Nederland
Nederland heeft een innige band met Rwanda sinds toenmalig minister van Ontwikkelingssamenwerking Jan Pronk, met eigen ogen zag wat er gebeurde tijdens de genocide. Nederland werd een belangrijke donor, vooral op het gebied van de rechtsspraak was Nederland actief. Rechters en advocaten werden opgeleid, gevangenissen gebouwd. Wrang dus dat die rechtsspraak gebruikt werd om bijvoorbeeld Victoire Ingabire Umuhoza tot 15 jaar cel te veroordelen na een proces dat door velen, waaronder Amnesty International, als ‘bevooroordeeld en politiek’ betiteld werd. Alleen Rwanda en Nederland vonden dat het er eerlijk aan toe was gegaan.
Ingabire woonde 16 jaar in Nederland, voor ze in 2010 naar Rwanda vertrok om mee te doen met de presidentsverkiezingen. Ze werd gearresteerd, haar politieke partij kreeg geen officiële erkenning. Ze werd het afgelopen najaar volstrekt onverwacht vrijgelaten, net als Diane Rwigara. Zij wilde in 2017 met de verkiezingen meedoen en werd -pal na die verkiezingen- ook gearresteerd.
Inmiddels bezuinigt Nederland flink op ontwikkelingssteun en krijgt ook Rwanda minder, al was het in 2017 toch nog een slordige 42,5 miljoen euro. Tegen koning Willem Alexander vertelde Kagame dat hij vanaf 2020 geen steun uit Nederland meer nodig had. Dat is volgend jaar en het is niet ondenkbaar. Met name regeringspartij de Christen Unie wil dat de steun aan Rwanda wordt gestopt vanwege de slechte mensenrechtensituatie in het land.
· Susan is een gefingeerde naam. Haar ervaring werd anoniem opgetekend in een rapport van Human Rights Watch.
[1] Country report on human rights practices Rwanda, 2018. VS Bureau of democracy, human rights and labor.
[2] Why not call this place a prison? Unlawful detention and ill-treatment in Rwanda’s Gikondo Transit Center, Human Rights Watch, September 2015.
[3] FDLR, Forces démocratiques de libération du Rwanda, rebellenbeweging actief in Oost-Congo, opgericht door gevluchte Hutu’s, veelal schuldig aan moorden tijdens de genocide, door Rwanda gezien als bedreiging. Hun aantal wordt geschat op 2000.
[4] We will force you to confess. Torture and unlawful military detention in Rwanda. Human Rights Watch, oktober 2017.
