Woensdag 25 september 2013
Gevolgen Frank Dodd
Ik zag een interessant rapport voorbijkomen over de gevolgen van de Frank Dodd wetgeving voor Congo. Frank Dodd is een Amerikaanse wet die verbiedt dat bedrijven grondstoffen gebruiken uit conflictgebieden. Samen met het presidentiële besluit om mijnen in grote delen van Oost-Congo van september 2010 tot maart 2011 te sluiten, zorgde dat voor het ineenstorten van de economie. Om iedere twijfel uit te sluiten, kochten bedrijven liever geen erts uit Oost-Congo. De prijs van tantalum, tin en tungsten daalde van 5,5 - 8 $ naar 2 $ voorjaar 2012. In feite was china nog de enige die het erts kocht, maar ook daar heeft de Congolese regering inmiddels een einde aan gemaakt. Het had dramatische gevolgen voor de levensstandaard in het gebied. Het was voor een aantal jongeren reden om zich maar aan te sluiten bij rebellen. Op een andere manier iets verdienen was toch onmogelijk. Als gevolg van de wet en het presidentiële besluit, steeg natuurlijk de illegale handel. Een aantal experts ziet ook een lichtpuntje: door de lage prijzen, verdienen de rebellen minder aan de grondstoffen. Iedereen is het er wel over eens dat de grondstoffen niet de oorzaak zijn van de problemen in Oost-Congo, maar wel als brandstof fungeren, omdat rebellen de grondstoffen gebruiken om wapens te kopen. Een expert-groep van de VN ziet ook een lichtpuntje: met name bij de grote mijnen van grote bedrijven is de veiligheidssituatie verbeterd.
Inmiddels zijn er verschillende initiatieven om ervoor te zorgen dat de grondstoffen legaal worden gedolven en verhandeld. Zo zijn er smelterijen die zich 'conflict-free' noemen. Punt is dat de meeste van die smelterijen gewoon geen erts kopen uit Congo. Dat schiet natuurlijk niet echt op. Daarnaast zijn er labelsystemen die er voor moeten zorgen dat het erts door de hele keten te volgen is. Nederland is betrokken bij zo'n initiatief, daarover in een later blog meer.
Olieboringen Virunga-park
Het nationale park Virunga wordt bedreigd door olieboringen. Het internationale olieconcern Soco heeft toestemming gekregen om er aan de slag te gaan. De olieboringen bedreigen het park, daarover is iedereen het eens, maar toch heeft de regering concessies verkocht. Ook aan het Franse bedrijf Total, dat wijselijk heeft besloten voorlopig maar geen gebruik te maken van de concessie.
Dan moet je bedenken dat Congolezen zelf niet in het park mogen wonen, omdat dit de natuur zou bedreigen. Dit is de manier waarop de Congolese overheid zaken doet. Ze verkopen net zo makkelijk hun eigen grootmoeder als dat genoeg op zou leveren.
Vijf dagen geleden is de chef conservateur van het park gearresteerd. Hij zit in de gevangenis van de inlichtingendienst. Dat is dezelfde dienst waar ik mij altijd moet melden voordat ik aan de slag kan. Ze zitten in een grote, ommuurde villa. Er is een open lucht cel buiten, maar ik kan me niet voorstellen dat de man daar zit. De chef werd gearresteerd omdat hij zich verzet tegen Soco. Volgens lokale actiegroepen werd de man al langer bedreigd.
Maandag 23 september 2013
Eerlijke parlementsverkiezingen in Rwanda?
Bijna verborgen voor het oog van de wereld vonden vorige week de parlementsverkiezingen in Rwanda plaats. Hoewel Rwanda officieel meerdere partijen telt, voert geen van deze partijen echte oppositie. De RPF (Rwandan Patriotic Front) van president Paul Kagame is de enige partij en dat blijkt uit de uitslag: de partij won 40 van de 53 beschikbare zetels, 13 zetels zijn voor 'meelopende' partijen. Het rwandese parlement telt in totaal 80 zetels, 27 daarvan doen niet mee met de verkiezingen, maar zijn gereserveerd voor vrouwen, jongeren en mensen met een handicap.
Volgens Rwanda waren het eerlijke verkiezingen, mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch, geen vriend van het Rwandese regime, dacht daar anders over; die zei al voor de verkiezingen dat de uitslag bij voorbaat vast stond. Bij de voorgaande parlementaire verkiezingen in 2008, was dat niet anders aldus HRW. Toen moest de uitslag zwaar naar beneden worden bijgesteld omdat 98 procent voor niemand geloofwaardig was. De RPF won toen uiteindelijk met 78,76 procent van de stemmen.
De Groenen van Frank Habineza, werden op het nippertje, offcieel als partij geaccepteerd. Het was voor hen echter te laat om nog mee te doen aan de verkiezingen. De Socialistische Partij van Bernard Ntaganda en de UDF van Victoire Ingabire zijn nog steeds niet ofifcieel erkend. De gevangenschap van Ntaganda en Ingabire wordt gebruikt om hun partij te weren.
Echt campagne voeren, of zelfs maar overleven, is voor partijen als de UDF en de groenen, sinds dit jaar moeilijker geworden. Er is namelijk een nieuwe wet die verbiedt dat Rwandese politieke partijen financiele steun uit het buitenland ontvangen. De RPF met haar basis in Rwanda, heeft natuurlijk geen last van een dergelijke wet. Wel partijen als de UDF die zijn opgericht door mensen in de diaspora en nu proberen vaste voet in Rwanda te krijgen. De Socialistische Partij en de UDF worden constant zwart gemaakt in de media, haar leden om de haverklap gearresteerd of bedreigd. Hun leiders in de gevangenis fungeren voor het Rwandese regime als de kop van jut. Iedereen begrijpt dat Rwandezen niet staan te trappelen om zich bij een dergelijke partij aan te sluiten.
Vrijdag 20 september 2013
Huis dieren
Had wat gewenningsproblemen, maar ben nu toch echt geland. Vooral dankzij de kippen en katten van de buren. Die zijn een paar dagen uithuizig en ik zorg in die tijd voor het vee. 's Morgens, als de zon nog maar net op is, wandel ik naar hun huis en ontdek weer hoe prachtig het toch is. Nevelslierten, gekras van eksters, het geklop van een specht en verder geen mens. Onderweg haal ik een paar keer diep adem en vind me de rijkste vrouw ter wereld. Hetzelfde ritueel herhaalt zich bij de ondergaande zon, al zijn er dan ook hertjes op de route.
De kippen, die anders angstig als een haas voor me wegrenden als ik bij de buren langskwam, begroeten me nu kloekend en haasten zich het hok uit als ik hun deurtje omhoog hijs. Ze weten dat ik hun wandelende voerbak ben. Slimme dieren hoor, dat hadden ze al na de eerste keer in de gaten. Nooit geweten trouwens dat kippen zoveel stront produceren. Gisteren vond ik een ei, het voelde als een kadootje.
Ook de katten hadden na dag 1 in de gaten dat zij van mij afhankelijk waren en in plaats van onder tafel weg te duiken, strijken ze nu elegant langs mijn kuiten en geven me allerliefste kopjes. Ik verschoon hun bak, geef ze eten en water en ondertussen babbelen we wat. Het zijn moeder en zoon; moeder is in de wildernis opgegroeid, maar besloot afgelopen winter haar vrijheid deels op te offeren voor een veilig warme bevalling en een immer gevulde voerbak. Zoonlief weet nog niet precies welk leven hij zal kiezen: meestal is hij in huis, zeker bij regen en ontij, maar ook is hij soms dagen zoek.
Met al dat burenvee vergat ik vanmorgen eerst onze eigen (blinde) kat wat eten te geven. Toen ik terugwandelde van de buren en mijn longen nog maar eens gelukzalig volzoog, hoorde ik plots kattengejammer in het gras. Ik schonk er niet zo veel aandacht aan, want het sterft van de katten; een andere buurvrouw heeft er wel 20 die altijd wel zwanger zijn of net een nest jongen hebben. We kijken hier niet op een kat meer of minder. Maar het gejammer hield aan en ik ging toch maar even kijken.
Daar zat ONZE STEKEBLINDE kat, ver van huis. Ze was duidelijk de weg kwijt. Of ze mijn voetstappen herkende, of zich aan de eerste de beste menselijke voorbijganger vastklampte weet ik niet. Ik ga uit van de eerste mogelijkheid, dat maakt onze kat een stuk slimmer en mij een betere bazin. Ik plukte haar uit het natte gras en koerde dat zij natuurlijk de liefste kat ter wereld was en dat ik haar nooit meer zou vergeten. Ze liet zich netjes thuis dragen, maar negeert me sindsdien.
Vrijdag 13 september 2013
Het is sodeju koud hier in Frankrijk. De lucht heeft beslist die winterse ijzeren geur. In huis was het bij aankomst 14 graden. Echtgenoot zag niet echt reden voor een kachel, die had zichzelf systematisch afgehard in mijn afwezigheid, maar ik, afrikaans kwetsbaar vogeltje, vond dat een kamertemperatuur toch echt bij 22 graden begon. En dus werd de houtkachel roodgloeiend gepookt en de rode wijn bij middeleeuwse kamertemperatuur genuttigd. Congo leek opeens erg ver. Gelukkig zijn er genoeg dingen te doen die me bij Congo houden, zo heb ik behoorlijk wat boodschapjes te doen voor vrienden, en dan is er natuurlijk de documentaire. "Wat is nou precies het dramatisch verhaal?' vragen mensen mij. Ik merk dat ik na een eerste enthousiaste paar zinnen, begin te stotteren. Ik weet het niet precies. Waar liggen de contrasten? Hoe zou het kunnen eindigen? Kortom, ik moet nog heel goed nadenken. Overigens zijn alle tips welkom!
Ondertussen wordt er weer vooral gepraat over de situatie in Oost-Congo. Zo was er vorige week de bijeenkomst van de commissie van het Grote Merengebied, zijn officieel de onderhandelingen weer begonnen in Kampala tussen M23 en de Congolese regering en praatte gisteren de VN-Veiligheidsraad over Congo, met speciale VN gezant Mary Robinson en Monusco-baas Martin Kobler te gast via een videoscherm.
Mary Robinson benadrukte nogmaals dat er geen amnestie zou zijn voor soldaten van M23 die oorlogsmisdaden hebben begaan. Ook zouden ze niet worden geïntegreerd in het Congolese leger. Dat is namelijk een van de onderhandelingspunten in Kampala. Veel leden van M23 waren- volgens de akkoorden van 23 maart 2009- geïntegreerd in het Congolese leger. Daarvoor waren ze lid van de Tutsi-rebellenclub het CNDP, met Bosco Ntaganda als leider. (Bosco zit nu in Den Haag in afwachting van zijn proces bij het Internationaal Strafhof). Zij stapten voorjaar 2012 weer uit het Congolese leger omdat de regering de akkoorden niet nakwam. Veel officieren stapten uit het leger met medeneming van wapens, auto's, uniformen, zodat het niet altijd zichtbaar is of een soldaat bij M23 hoort of bij het Congolese leger.
Wat het allemaal bijzonder maakt is dat Rwanda deel uitmaakt van de Veiligheidsraad. Rwanda heeft al een paar keer goedkeuring onthouden aan een resolutie of slotverklaring na een vergadering. Het maakt dat de invloed van Rwanda ver strekt! Toen ik in Goma was, vertelde Mary Robinson dat ze een hartig woordje met de Rwandese president zou wisselen over zijn steun aan M23. De VN beschuldigt namelijk Rwanda van steun aan de Tutsi-rebellen in Oost-Congo. Of ze echt harde woorden heeft gebruikt valt te betwijfelen. Robinson zei gisteren dat de president de beschuldigingen had ontkend. Tja, das niks nieuws mevrouw Robinson!
Wel werd gisteren tijdens een persconferentie bekend gemaakt dat Monusco in december een begin maakt met het controleren van de Congolese Oost-grens door drones.
Woensdag 11 september 2013
Vanavond gaan we met onze documentaire-ploeg eten en praten. Vooral de financiering staat op het programma, dat kan ik wel verklappen. We zullen snel fondsen moeten vinden voor de pilot, anders gaat het te lang duren. We zullen eind januari moeten kunnen vertrekken, anders heb je kans dat de rebellen leider verdwenen is. Dan moeten we weer op zoek naar een andere en ik weet nu uit ervaring dat zoiets niet meevalt in een gebied dat meestentijds op een of andere manier in oorlog is. Alles hangt af van vrienden en vertrouwen. Zo wist één fixer snel een afspraak te regelen met de leider van M23, maar niet, zoals hij wel had toegezegd, met Mai Mai leiders. Hij had dus blijkbaar geen toegang tot Mai Mai-kringen, wat ook weer iets zegt over zijn achtergrond. Blijkbaar komt hij dus niet uit Noord of Zuid-Kivu. Een andere fixer daarentegen kon mij wel aan Mai Mai contacten helpen, maar herkende Bertrand Bisimwa weer niet, de leider van M23. Het geeft aan dat in de regio geografische en etnische lijnen belangrijk zijn, hoewel dat vaak wordt ontkend.
Een vriend die die dag zijn proefschrift zou verdedigen op de Universiteit van Goma (er zijn er meerdere in de stad), vertelde dat op zijn universiteit vaak rellen waren, omdat een bepaalde groep zich achtergesteld voelde. 'Het directeurschap wordt meestal verdeeld tussen een Tutsi en een Nande. Wij Hunde komen er niet aan te pas. Zo gaat het met alle belangrijke baantjes op deze universiteit.' Hij liet me de twee bovenste verdiepingen zien: bijna alle glas was uit de ramen, sommige klaslokalen waren leeg. 'De tafels en stoelen zijn in brand gestoken en er is geen geld om de lokalen op te knappen. Dus blijft het maar zo.' Hij had de tijd voor een rondleiding: hij zou om half negen 's morgens afstuderen, maar omdat een directeur niet op kwam dagen, startte de ceremonie pas om half een. Geen mens, behalve ik, die zich er aan leek te ergeren.
Maandag 9 september 2013
Wat doet een mens bij terugkomt van een reis? Juist. Een mens doet een wasje. Wij hebben een gemeenschappelijke wasmachine die in de gemeenschappelijke hal staat. En hoe doet een mens een wasje in de gemeenschappelijke hal? Niet met de schoenen aan, telefoon in de zak en sleutels op zak. Men doet de was in de gemeenschappelijke wasmachine wat nonchalant gekleed. En wat doet een mens als de deur in het slot valt en men nonchalant gekleed met schone was in de gemeenschappelijke hal staat ZONDER SLEUTELS? De mens krijst.
Inbreken was onmogelijk, wij hebben overal van die strips, aan de achterkant zelfs aangevuld met tralies, nadat het huis voor de zoveelste keer was leeggehaald. Gelukkig was daar de behulpzame buurvrouw, die mij naar echtgenoot in Frankrijk liet bellen. Die wist het nummer van onze buurman die het huis beheert als wij er niet zijn en dus een SLEUTEL heeft! Buurman bleek echter niet thuis te zijn. Dat probeerde echtgenoot mij te vertellen door mij op de telefoon te bellen die IN het huis lag. Ondertussen ging ik alvast met slotenmakers aan de gang. Ik had geen enkele zin om de dag voor de deur door te brengen, in afwachting van buurman die waarschijnlijk vrolijk door de straten zwierde en naar muziek luisterde; het was immers Haags UIt-festival. Hoewel de slotenmakers allemaal in de Gouden Gids beloofden 24/7 bereikbaar te zijn en DIRECT voor te rijden, bleek dat in de praktijk op ZONDAG wat tegen te vallen. Gelukkig wist echtgenoot buurman toch op zijn mobiel te bereiken en zwalkte buurman al door ons huis op zoek naar mij, terwijl ik nog bij buurvrouw was.
Inmiddels volg ik de gebeurtenissen in Oost-Congo weer vanaf een afstand. Zeer opmerkelijk vond ik toch wel de uitspraak van M23 dat de VN-vredesmacht voor hen te sterk was, maar dat ze zeker zouden terugvechten als ze werden aangevallen. Daarmee zeggen ze eigenlijk dat niet het Congolese leger, maar de steun van de Speciale Brigade de doorslag gaf bij de overwinning in Kibati.
Vrijdag 6 september 2013
Het zit er weer op, vandaag vlieg ik terug naar Entebbe, morgenavond door naar Amsterdam. Bijna was de terugtocht met Monusco naar Entebbe niet doorgegaan. Blijkbaar zijn ze hun politiek aan het herzien: te veel mensen die een plezierreisje maken op kosten van de VN-vredesmacht. Pas op het laatste moment kreeg ik gistermiddag een ticket. En dat is dus echt lastig, want stel dat ik er geen had gekregen, dan had ik bijvoorbeeld via Bujumbura moeten reizen. Eerst de boot naar Bukavu, dan met een bus naar Uvira tegen de Burundese grens en dan met een taxi naar Bujumbura. Daar vliegtuig nemen naar Entebbe. Het begint dus steeds belangrijker te worden om een visum voor Rwanda te krijgen. Ik moet maar eens gaan praten met de Rwandese ambassadeur in Den Haag.
Ben ik tevreden met de reis? Ja, ik heb een prachtig rover-opperhoofd gevonden, veel informatie gekregen, gevechten meegemaakt, bomaanvallen en weer veel geleerd over informatie in oorlogstijd: geloof niemand.
Donderdag 5 september 2013
Twitter-oorlog
Op twitter woedt al een week lang een strijd over de @FARDC13 account. Toen ik vorige week een tweet van hen aanhaalde tijdens een persconferentie werd de regionale woordvoerder van de FARDC, het Congolese leger, heel boos. Dat was een nepaccount en had niets met het leger te maken. Hij sloeg nog net niet met zijn vuist op tafel. Natuurlijk twistende ik naar @FARDC13: 'Wie ben je? Vlgs woordvoerder Hamuli, ben je fake.' Daarop kreeg ik een stroom aan boze tweets van @FARDC13, en van meerdere meekijkers kreeg ik de naam @richieboy door die achter de twitteraccount zou schuilen. @richyboy ontkent in alle toonaarden en kreeg zelfs haat-DM's (voor degenen die niet twitteren: DM's zijn Direct Messages die allen jij krijgt toegestuurd of die jij kan sturen naar één bepaalde persoon).
Ik word ondertussen door @FARDC13 er van beschuldigd een @m23congordc-aanhanger te zijn, een fan van M23 dus. Erg leuk, zeker als je weet hoe mijn verhouding met de Rwandese president is. Er woedt inmiddels een heuse oorlog over de account. Ik hou me er buiten, ik verwijs naar de woordvoerder, meer niet. @FARDC13 zegt dat een interview met Hamuli alles zal oplossen, maar voorlopig heb ik nog niets van een interview gezien. Ik neem aan dat ik toch wel de eerste zal zijn aan wie ze triomfantelijk verkondigen dat Hamuli bakzeil moeten halen.
Dat kan namelijk makkelijk. Of zoals een twitteraar opmerkte: het is zo chaotisch in Kinshasa. Het kan zelfs Mende (regeringswoordvoerder en minister van Communicatie) zijn die twittert, zonder dat een mens er van afweet.
Trouwens, ik heb mijn eigen kleine wraak genomen op Hamuli, die immers eergisteren mijn eenzame tocht naar het voormalige front zo hard verstoorde door vijf andere mensen en zichzelf ook uit te nodigen. Gisteren circuleerde op twitter een foto van Hamuli met in beeld herkenbaar, krijgsgevangen. En dus twiterde ik: Het herkenbaar tonen van krijgsgevangen is in strijd met de Geneefse Conventie #Hamuli met daarachter de namen van de twitteraccounts van M23 en de FARDC. Deze tweet werd flink geretweet, laat hem maar even zweten. Ik ben bang dat we nooit vriendjes zullen worden.
mensen en zichzelf ook uit te nodigen. Gisteren circuleerde op twitter een foto van Hamuli met in beeld herkenbaar, krijgsgevangen. En dus twiterde ik: Het herkenbaar tonen van krijgsgevangen is in strijd met de Geneefse Conventie #Hamuli met daarachter de namen van de twitteraccounts van M23 en de FARDC. Deze tweet werd flink geretweet, laat hem maar even zweten. Ik ben bang dat we nooit vriendjes zullen worden.
Zeker als journalist in een oorlogssituatie moet je heel zorgvuldig zijn met wat je twittert. Niemand zit te wachten op nog meer olie op een toch al uitslaande brand. Iedereen let ook op elke punt en komma die je schrijft. Natuurlijk is er een heleboel desinformatie en propaganda. Het is beslist zeer informatief om dat een beetje -kritisch- te volgen. Soms is het zelfs amusant. Zoals de claim nu van M23 dat er 6000 FARDC soldaten zouden zijn gedood. Die claim is zo absurd, dat zelfs de grootste M23fans er moeite mee hebben.
Woensdag 4 september 2013
Persvrijheid tijdens een oorlog?
Dacht ik toch echt lekker alleen naar 'trois antennes' te gaan, de heuvel met drie communicatietorens waar een week lang om gevochten is. Gewoon op mijn gemakje foto's nemen en met soldaten praten, zonder dat collega journalisten door je beeld lopen en ongeduldige voorlichters om je heen huppen. Natuurlijk moest ik Hamuli, de persvoorlichter van het Congolese leger op de hoogte stellen van mijn gang naar de heuvel, want anders zou geen enkele post me doorlaten. 'Best hoor', zei hij, laat me alleen even weten wanneer je vertrekt. Ik had om twaalf uur fixer met auto besteld, drie A4tjes uit gedraaid met PRESSE en hop, daar gingen we. Het dorp Kibati, waar de heuvel ligt, is niet ver, zo'n 14 kilometer van Goma. Ik probeerde Hamuli te bereiken, maar de laatste dagen werkt Vodacom niet best, en dus kreeg ik de beste man niet te pakken. Stiekumpjes vond ik het helemaal niet erg. Kon hij ook niet plotseling 'nee' roepen. Braaf meisje als ik ben, stuurde ik hem nog wel een smsje dat we eraan kwamen. Achteraf bleek dat ik dat beter niet had kunnen doen.
Veel huizen liggen in puin Foto: AV
Bij de eerste frontpost riep ik direct dat Hamuli van mijn reisje afwist en dat het OK was. Maar ja, het is oorlog en dus wordt geen mens meer geloofd. Of ik even met Hamuli wilde bellen, vroeg een vriendelijke soldaat. Dan kon Hamuli hem zelf vertellen dat het OK was. 'Maar ik kan hem niet bereiken', vertelde ik vrolijk. Geen probleem, hij zou het wel even op zijn eigen telefoon proberen. 'Mevrouw heeft zeker Vodacom?' Ik knikte. De vriendelijke soldaat kreeg hamuli direct aan de lijn.Ja, ja, hij wist er van. Maar hij wilde mij toch ook zelf nog even horen, tis oorlog niet waar. Iedereen kan wel roepen dat ze 'Anneke' is. Ik kreeg de telefoon aangereikt. 'C'est Anneke!' Hamuli: 'Bien, je suis au terrain, à coté du base Munisco'. Daar had ik niet op gerekend. Hamuli zou toch niet mee willen?
Het was nog veel erger. Een paar honderd meter voorbij de Monusco basis stond niet alleen Hamuli, maar ook Alex hoofd communicatie van Monusco en nog een vijftal andere onduidelijke mensen in uniform en in burger. Ze hadden duidelijk op mij gewacht, want we reden nog niet voor, of iedereen sprong in de auto, onderwijl gebarend dat wij hen moesten volgen. In stilte vloekend zat ik op de achterbank. Het vloeken werd wat luider, toen wij te horen kregen dat we sneller moesten rijden, omdat we anders voor ene generaal die achter ons reed de weg blokkeerden. Ik kon onderweg dus geen foto's maken.
Het was me helemaal duidelijk: ik mocht niet op eigen houtje het slagveld bekennen. Ik werd van voor tot achter in de gaten gehouden. Hamuli zei zelfs dat hij mijn foto's achteraf zou controleren op FARDC-negatieve beelden. Wat dat waren bleek uit de instructie van iemand anders: ik mocht geen soldaten fotograferen zonder compleet uniform, die met water sjouwden of andere huishoudelijke klussen deden. Kortom, ik mocht de soldaten alleen maar in heldhaftige poses vastleggen, met grote geweren, mortierspuwers en ander wapentuig.
Maar goed, hij kan dan wel toezicht houden op welke foto's ik maak, mijn ogen kan hij niet uitschakelen. Al is dat natuurlijk niet waar, ze nemen me niet mee waar ze me niet hebben willen. Wat ik wel zag: veel kapotte huizen, veel lege huizen (de meeste mensen zijn gevlucht), huizen met kogelgaten, uitgebrande auto's, veel soldaten, waaronder hele jonge.
De soldaten leven inderdaad in haveloos geïmproviseerde tentjes die lijken alsof ze zo uit een vluchtelingenkamp zijn geplukt. Ze vragen om geld en zijn niet geneigd te praten met een westerse journalist die in gezelschap is van een aantal hoge heren. De sigaretten die we onderweg kochten, twee sloffen voor 15 dollar, vallen in dankbare aarde.
Het is allemaal zo treurig. Zag beelden van Al Jazeerah waar de soldaten als helden werden neergezet. Het zijn helemaal geen helden. Het zijn jongens en mannen die maar een vaag idee hebben waarvoor ze hun leven geven.
Foto: AV
Dinsdag 3 september
Dit weekend was ik diep in Masisi, de regio waar veel van mijn Congolese vrienden vandaan komen. De route (opgeknapt met deels Nederlands geld) er naar toe was hels. De eerste 35 kilometer ging nog wel, maar daarna werd het een worsteling. Het had de hele nacht geregend en de soms heup-diepe kuilen waren glibberig en stonden vol water. Over 80 kilometer deden we 5,5 uur. De terugweg was nog veel erger. We hadden de nacht doorgebracht in een sterren hotel (geen electra. geen stromend water, geen ramen in de kamer waar het 1-persoonsbed precies inpaste) en die nacht had het gehoosd. Hoe later het werd, hoe meer ik er van overtuigd raakte dat wij morgen nooit Goma zouden bereiken. Het was al een helse klus geweest om vandaag Nyabiondo te bereiken, hoe zou dat morgen zijn na al die regen? Vooral één plek maakte me bijzonder onrustig: er was een dorp waar de rivier dwars doorheen stroomde> helaas had de brug het al een hele poos geleden begeven en had niemand geld om een nieuwe brug te maken. Wie te voet over wilde steken kon op een daarvoor bevoegde rug kruipen en werd naar de overkant gedragen. Auto's moesten door de rivier zien te komen.
Toen wij de volgende ochtend uiteindelijk om 13.00 uur konden vertrekken, vreesde ik het ergste. Zeker toen wij na nog geen 5 kilometer in een diepe geul met modder en water terecht kwamen die recht op een ravijn afging. De chauffeur verloor volledig de controle. (Nee, ik zag niet in een seconde mijn leven voorbij razen). Een grote steen redde ons leven (denk ik). Uiteindelijk bereikten we na 6,5 uur de bewoonde wereld (Sake), maar deden we er vervolgens nog 1,5 uur over om Goma te bereiken. Mijn mede-reisgenoten wilden kaas, melk en groenten. De chauffeur wilde een wasbeurt voor de onherkenbare jeep en iedereen begroette iedereen en begon een praatje.
Wat we precies in Masisi moesten? Overmorgen meer!
Foto: UNOPS
Maandag 2 september
Journalisten die terugkomen van het front van afgelopen dagen, zeggen dat er nog overal lichamen liggen van M23-soldaten. Een bron bij Monusco vertelde dat de soldaten van het Congolese leger in de open lucht slapen. Geen pretje, want het regenseizoen is definitief begonnen. Elke dag regent en onweert het wel. Ook hebben ze weinig te eten. Volgens de bron geeft Monusco ht Congolese leger benzine, maar waar die terecht komt is niet bekend. De meeste FARDC soldaten moeten lopen, hun eten dragen ze mee op hun hoofd. Morgen ga ik zelf kijken, dit keer mét batterij in mijn camera.
Zo gaat dat dus. Je neemt iemand gevangen, je bindt zijn handen achter zijn rug en je doodt hem. Volgens de bron zou dit door M23 zijn gedaan.
Vrijdag 30 augustus 14.00 uur
Erg dom van mij
Vanochtend maakte M23 bekend dat ze zich terugtrokken om onderzoek naar het afvuren van de bommen mogelijk te maken. Ook vonden ze dat er door het terugtrekken, gezocht kon worden naar een poltieke oplossing. Was zojuist vlakbij de drie antennes, waar de hele tijd zo gevochten is. Veel vrachtwagens met juichende Congolese soldaten. Juichende mensen langs de weg. Goma haalt opgelucht adem. Ik zit in de auto bij Clara, een frans-sprekende italiaanse die is belast met de publiciteit. Plots krijgt ze te horen, dat Monusco personeel niet verder mag. De Chef de Bureau heeft geen toestemming gegeven. Er is geen enkele zekerheid dat M23 helemaal weg is. Er kunnen soldaten zijn die zich hebben verstopt, om later op de dag plots het vuur te openen. Zij moet dus weer terug. Ik kan blijven, maar zie mijn andere collega-journalisten in geen velden of wegen. Ze zijn al doorgereden. In normale omstandigheden zou ik zijn gebleven en zijn gaan lopen.
Ware het niet dat …… ik helemaal vergeten was de batterij van mijn fototoestel er in te doen. Ik heb dus een volstrekt waardeloos apparaat bij me. Ook de iphone heb ik thuisgelaten. Ik kan dus GEEN ENKELE foto maken.
Ik zie nu enkele mensen -waaronder echtgenoot- het wijze hoofd schudden.
En dus besloot ik met Clara mee terug naar Goma te rijden. Op de terugweg stevig binnensmonds vloekend een noodplan gemaakt. Ik ga maandag foto's maken. En natuurlijk mag niemand weten hoe dom ik was …!
Vrijdag 30 augustus, 8.00 uur
Rwanda slaat dreigende taal uit
Het was chaotisch gisterochtend in Goma. Er viel niet alleen een bom in de stad, maar ook net over de grens met Rwanda. In de stad waren verschillende relletjes. Mensen zijn nerveus en kunnen ontploffen voor het minste of geringste. Congolese vrienden bellen me om de haverklap om te vragen hoe de situatie NU is. Ze weten dat ik elke dag wel op de Monusco basis ben. Zo kan ik ook geruchten ontzenuwen, want vaak bellen ze ook gealagrmeerd op met nonsens-verhalen. Zo zou gisterochtend al het Congolese personeel van Monusco naar zijn gestuurd. Niks van waar natuurlijk, maar zo goed het hier. De wildste geruchten doen de ronde en mensen doen niets liever dan die geruchten nog eens flink opkloppen. Het gebrek aan informatie helpt daarbij natuurlijk.
Gisteren werd de persofficier van Monusco boos toen wij (de lokale en internationale journalisten) Monusco ervan beschuldigden ons bij het front weg te houden, door veel te beloven, ons dagen op de basis te laten rondlummelen, maar nooit daadwerkelijk met ons op pad gaat naar het front. Een Zuid-Afrikaanse journalist die het op eigen houtje had geprobeerd, kreeg geen 'OK' van het Congolese leger, omdat Monusco geen 'OK' had gegeven. Zo draai je natuurlijk in kringetjes rond. Natuurlijk hoeven ze ons niet mee te nemen, want dan nemen ze officieel de verantwoordelijkheid voor ons. Maar als je die verantwoordelijkheid niet wilt, moet je ook niet net doen alsof een trip naar het front tot de mogelijkheid behoort.
Naar aanleiding van de bom op Rwanda publiceerde de Rwandese minister van Buitenlandse Zaken, een verklaring die er niet om liegt. 'Rwandese burgers zijn het doelwit van de Congolese overheid. We hebben ons tot nu toe terughoudend opgesteld, maar we kunnen dit niet langer tolereren.' Rwanda zegt dus dat het Congolese leger bommen afschiet naar hun grondgebied, het Congolese leger en Monusco wijzen naar M23. De Monusco-soldaten zouden met eigen ogen hebben gezien dat er bommen richting Rwanda werden afgevuurd. Het lijkt logisch dat ALS (nog niet bewezen, onderzoek loop nog) de bommem worden afgevuurd door M23, de bommen op Rwanda een soort afzwaaiers zijn. Monusco-baas Martin Kobler reisde gisteren hals over kop naar Kigali om met president Kagame te praten. VN-baas Ban Ki-moon en de speciale gezant Mary Robinson pakten de telefoon om president Kagame te vragen geen olie op het vuur te gooien.
Overigens is voor mij de actualiteit 'bijzaak', ik moet de documentaire voorbereiden. Lastig omdat veel van de mensen die ik wilde spreken, weinig tijd hebben, onbereikbaar zijn, of zich verstopt hebben. Volgende week brengt misschien toch wat meer vooruitgang, als ik de beloften van mijn fixeer mag geloven. Ik wil ze in ieder geval geloven.
Donderdag 28 augustus 2013
Weer bommen op Goma
Gisteravond laat werd Goma weer gebombardeerd. Dit keer vielen de bommen in de buurt van het vliegveld. Volgens ooggetuigen is daarbij een meisje gedood. Hoe het er precies aan toegaat aan het front is lastig te bepalen. De partijen vertellen tegenstrijdige verhalen en zeggen dat er bij de vijand veel verliezen zijn. Feit is, dat er nog steeds bommen op Goma kunnen vallen. Dat betekent waarschijnlijk dat M23 nog steeds de heuvel met de drie antennes in bezit heeft. Vandaar uit zouden ze met lange afstanden wapens Goma kunnen bereiken, zegt Monusco. Over het aantal doden aan eigen kant zwijgt iedereen. Voor M23 is er goed in het aantal doden bij het Congolese leger flink op te peppen. Zo sprak het over meer dan 300 doden die vannacht zouden zijn gevallen aan Congolese kant. Geloof er maar niets van. Het aantal doden aan eigen kant is hypergevoelige informatie. Hoe gevoelig, blijkt wel uit een akkefietje dat Al Jazeerah gisteren had.h gisteren had.
Al Jazeerah maakte eergisteren beelden van de militaire begrafenis van een Congolese kapitein, gestorven tijdens de gevechten. Keurige ingetogen beelden van een verdrietige familie, de Congolese vlag en de kist. Toevallig zat ik bij hen aan een tafeltje op de Monusco-basis toen er een woedend telefoontje kwam van de persvoorlichter van het Congolese leger, Olivier Hamuli. Dat ze die beelden nooit hadden mogen uitzenden, dat dit tegen de afspraken was die toch duidelijk op de accreditatie stonden. Hij had een boze minister van Communicatie aan de lijn die vroeg hoe dit allemaal in godsnaam had kunnen gebeuren. De productiemevrouw van het team nam het allemaal heel rustig op en begon met een uitleg. Maar Hamuli riep dat hij wel naar hen toe zou komen. Een half uur later zat ook hij aan het tafeltje. Een andere (Zuid-Afrikaanse) ploeg werd er ook bij geroepen, lokale collega's schoven voor de gezelligheid ook aan. Hamuli raasde dat het niet alleen de beelden waren, maar dat ze hadden gezegd dat opgegeven dodenaantal niet klopte. Ook hadden ze geen toestemming gevraagd. Hij eiste een uitleg, zou dan contact opnemen met minister Mende van Communicatie. Ondertussen moesten we allemaal nog een keer de regels die op onze accreditatie stonden, goed doorlezen, zo beval hij. Toen wij dat allemaal als brave journalisten hadden gedaan, -wij haalden het niet in ons hoofd te weigeren- mocht Al Jazeerah uitleggen wat er precies was gebeurd. Evelyn, de productiemevrouw, vertelde dat het keurige beelden waren, dat ze toestemming hadden gevraagd aan de familie, dat de begrafenis publiek was, dat ze niet het aantal doden hadden genoemd maar dat ze het hadden over grote verliezen aan beide kanten. Dat de beelden die ze hadden gemaakt getuigden van respect en van de kapitein een held maakten.
Hamilu vond het echter veel te weinig. Hij dreigde met intrekking van de accreditatie en uitzetting -net zoals een journalist een week geleden die een niet bestaande dokter had opgevoerd die vertelde over 82 doden. 'Zulke berichtgeving is subordinatie'. Wij keken elkaar aan: dit was belachelijk. Congo kon niet gaan bepalen wat een internationale nieuwszender uitzendt! Toen kwam de ware aap uit de mouw: Al Jazeerah had geen toestemming gevraagd aan Hamuli om beelden te maken van de begrafenis. Het ging hier immers om een militaire begrafenis niet om een publieke. Waarop hun fixeer Hamuli bijviel en zij dat hij nog gezegd had dat ze toestemming aan Hamuli moesten vragen. Waarop evelyn, de productiedame in woede uitbarstte. De fixer had alleen maar gezegd dat ze aan de familie toestemming moesten vragen, niet aan Hamuli. De fixeer werd publieke voor leugenaar uitgemaakt. Heel pijnlijk, zeker toen Evelyn riep dat dit de laatste keer was dat ze hem zouden inschakelen. 'Wij betalen jou en dus moet je onze belangen verdedigen.'
De onkunde van de fixer had Al Jazeerah de accreditatie kunnen kosten. Gelukkig voor hen liep het nu met een sisser af. Maar het laat wel zien hoe alert je moet blijven. Heel lastig als de situatie zo hectisch is.
Ah ja, en gisteren weer lang op de basis van Monusco rondgehangen, omdat ons een tripje naar het front was beloofd. Tegen drie uur werd duidelijk dat het niet door zou gaan: te gevaarlijk.
VN-basis in Goma afgelopen weekend. Hun baas, Martin Kobler (helemaal voorop) komt terug van gesprek met Amerikaanse delegatie.
Dinsdag, 27 augustus 2013
Oh Oh Monusco …. 13.00 uur
Andrea en Jeroen, de twee Nederlandse collegae belden op rond half negen. Of ik zin had om mee te gaan naar Monusco. Daar zou een majoor AK hen meenemen naar een heuvel waar Indiase troepen waren gelegerd. Natuurlijk wilde ik wel. Toch nog even langs het bureau van de persofficier gegaan en gevraagd waarom ze niet wilden dat wij meegingen naar het front. Een hoop loos gepraat, maar toen kwam het hoge woord er uit. Ja, ze zouden vandaag waarschijnlijk iets organiseren, maar hoe en wat, dat was nog niet bekend. Ondertussen schijnt Al Jazeerah te zijn gearriveerd en die hadden natuurlijk direct een bezoek aan het front geëist. En ja, dan kan wel opeens van alles worden georganiseerd. Wel te begrijpen, maar soms is het wel zuur, dat wij arme, onberekende freelancers ons het vuur uit de dloffen moeten lopen en de blaren op onzer tong moeten praten, om iets gedaan te krijgen. Terwijl de grote zenders een en enorme rode loper krijgen uitgerold. 'Yes sir, off course sir.'
Maar niets was zeker en dus togen we met met majoor AK naar een strategische heuvel die uitkeek over Goma, de vulkaan en de haven.
De heuvel bleek tot voor de bezetting van Goma door M23, bemand geweest door het Congolese leger. Na de bezetting had Monusco snel de heuvel voor zichzelf geannexeerd vanwege de strategische positie. Je ziet veel, zo niet alles, zeker bij helder weer. Andrea vroeg of ze ook de bommen hadden zien vallen. Maar daarop kreeg ze een ontwijkend antwoord van de overigens allervriendelijke majoor. 'Hij was maar een soldaat en niet slim. Om te bepalen waar de bommen vandaan komen, moet je specialist zijn en dat waren ze hier met zijn allen niet.
Het is altijd goed toeven bij de indiërs van Monusco. Ze maken heerlijke lunches en ze bieden je altijd iets te drinken aan. Meestal in keurige glazen of glaasjes. Ze waren met een mannetje of twaalf (of mag ik dat niet zeggen?), hadden niet heel veel zware wapens, maar ik kan nog net een kanon van een Kalashnikov onderscheiden, dus hang me er niet aan op. Bovenop de heuvel stond een grote communicatietoren en die mochten we niet fotograferen. Der Feind guckt mit.
Nu is dus het wachten op een belletje van de persofficier. Wordt vervolgd.
Oh oh, Monusco …, 8.00 our
Wat is er precies aan de hand bij Monusco, de VN-vredesmacht? Heel toevallig zijn hier in Goma nog twee andere Nederlandse journalisten. We zijn de enige internationale journalisten, maar we krijgen geen voet tussen de deur als het gaat om een journalistentripje naar het front. Vorige week donderdag belde ik vroeg in de ochtend naar de persofficier om te vragen of er nog een perstrip werd georganiseerd. 'Nee, te gevaarlijk, we bellen wel'. De volgende ochtend had ik een vroege afspraak en toen ik daarna belde om te vragen of er dan vandaag een trip zou plaatsvinden, kreeg ik te horen dat ze al weg waren. Zaterdag en zondag waren er persconferenties op de basis en daar werden we wel keurig voor uitgenodigd, zij het met onnodige nervositeit. 'You must come now, you must come now', roept de nerveuze persofficier door de telefoon. Voor verdere vragen is geen tijd. De eerste keer liet ik alles uit mijn handen vallen en rende ik er naar toe. Eindelijk gaan we, dacht ik. Maar nu, vier uitnodigingen verder, geloof ik niet dat ik nog op zo'n uitnodiging inga. De laatste keer ging het om een Amerikaanse delegatie die geen woord tegen de pers wilde zeggen. Mijn NL-collegae en ik waren duidelijk uitgenodigd als 'window-dressing'. Kijk, hier is de internationale pers.
Zondag dachten we dat we beet hadden. De persofficier beloofde een trip voor maandag en zou voor kogelvrije vesten en helmen zorgen. Maar meneer bleek de hele dag onbereikbaar. De collegae belden met zijn chef en die vertelde dat er het hele weekend perstripjes waren geweest naar het front. Nou, daar geloven wij dus helemaal geen barst van. Wij waren in het weekend veel op de basis, met dringende vragen over een frontreis en dan zouden links en rechts allerlei journalisten wel naar het front zijn gegaan?
Het lijkt er op dat ze alleen lokale pers bij het front willen. Waarom? Ik ga het vandaag aan ze vragen.
Maandag 26 augustus 2013
Lees hier mijn interview met M23 rebellenleider Bertrand Bisimwa, dat ik hield enkele uren voordat de gevechten begonnen.
M23 soldaten aan het front. Foto: Flag Media
Zondag 25 augustus, 9.00 uur
En dan is plots op deze zondagmorgen de oorlog heel ver weg. Internet doet het niet. Geen mogelijkheid om via twitter de laatste ontwikkelingen te zien. Geen nieuwssites om te raadplegen. Geen mogelijkheid dus om in te schatten of het veilig is om naar buiten te gaan. Volgens het hotelpersoneel is het rustig. Internet is terug en ook volgens twitter is het kalm in Goma. Ik ga dus straks even een wandelingetje maken met lichte bepakking: weinig geld, alleen goedkope telefoon mee.
Saturday august 24, 16.00 hrs
Three civilians were killed, several wounded today. One of them was killed during heavy protests in the center of the city. A south African soldier was heavily wounded. According to Lambert Mende, spokesperson of the government, there are 12 M23 prisoners.
Everything has calmed down a bit in Goma, but population is still very nervous. Many people tell me they will not sleep tonight, or sleep in a place they feel more secure. People at Monusco are also on edge. One of them told me he had a feeling M23 was planning to bomb the base.
Goma was in chaos this morning. People were furious about ongoing bombing of innocent civilians. They accused Monusco of not protecting the population. At first young people began to make barricades. After that a dead body was dragged through the streets out of protest against ongoing bombing and insecurity. Later on a protester died. Bystanders accused Monusco of having fired on the protesters. Monusco strongly denied.
d om via twitter de laatste ontwikkelingen te zien. Geen nieuwssites om te raadplegen. Geen mogelijkheid dus om in te schatten of het veilig is om naar buiten te gaan. Volgens het hotelpersoneel is het rustig. Internet is terug en ook volgens twitter is het kalm in Goma. Ik ga dus straks even een wandelingetje maken met lichte bepakking: weinig geld, alleen goedkope telefoon mee.
Saturday august 24, 16.00 hrs
Three civilians were killed, several wounded today. One of them was killed during heavy protests in the center of the city. A south African soldier was heavily wounded. According to Lambert Mende, spokesperson of the government, there are 12 M23 prisoners.
Everything has calmed down a bit in Goma, but population is still very nervous. Many people tell me they will not sleep tonight, or sleep in a place they feel more secure. People at Monusco are also on edge. One of them told me he had a feeling M23 was planning to bomb the base.
Goma was in chaos this morning. People were furious about ongoing bombing of innocent civilians. They accused Monusco of not protecting the population. At first young people began to make barricades. After that a dead body was dragged through the streets out of protest against ongoing bombing and insecurity. Later on a protester died. Bystanders accused Monusco of having fired on the protesters. Monusco strongly denied.
More information about Goma situation.
Vrijdag 23 augustus 2013, 12.00 uur
Went to three bomsites and took following pics:
House nr 40, avenue Kasavusu,quartier Murara, commune de karisimsi (spelling of names might not be correct …)
Yesterday Tresor Kayubi was with three sisters in the house when the bomb fell, around 16.15 hrs. Two sisters were badly wounded. They are on the intensive care of Heal Africa. I was lucky, says Trevor. I don't know what we gonna do now. It takes a lot of money to rebuild the house.
Ecole Epeluberisi and the eglise Anglicaine, Office 2, quartier Murara (again names might be misspelled, still have to check). School was hit. The school was closed for the holidays, but housed a lot of 'deplacés' from Kanyaru Chiriya. According to eyewitnesses, there were three children wounded. One of them died in hospital Heal Africa. Also a guard was wounded.
60, avenue de la frontière, Katindo. House is owned by Belgian expatriate, Willy Boffin. He has no idea how much the damage is. He's not insured. 'In DRC that's absolutely useless.' Here nobody was hurt. Nobody was home exept a guard.
Part of bomb ….
Laatste nieuws: Er wordt nog steeds gevochten rondom Kibati, zo'n 14 km van Goma. Volgens Kenny Katombe van Reuters is M23 nu in de zone die gecontroleerd zou moeten worden door Monusco en de speciale brigade van Monusco. Tot nu toe is volstrekt niet duidelijk wie Goma onder vuur nam gisteren eind van de middag. Rwanda beschuldigt het Congolese leger, het Congolese lege beschuldigt Rwanda. Volgens Radio Okapi raakten vijf mensen gewond, onder wie drie kinderen. Lees hier hoe M23 de zaken ziet.
Beide partijen hebben er belang bij de gevechten op een ander niveau te brengen. Monusco liet eerder weten in actie te zullen komen als Goma onder vuur zou komen te liggen. Het Congolese leger heeft er belang bij als Monusco en de speciale brigade ook in actie komen. De beschuldiging van Rwanda dat het Congolese leger de bommen zelf afvuurde is dus geen onzin.
Net zo min als de beschuldiging van het Congolese leger dat met het afvuren van bommen op Goma, de rebellen van M23 enige rust krijgen omdat alle aandacht wordt gericht op Goma.
Er zijn geruchten over een grote anti-Monusco demonstratie vandaag. De bevolking is de loze beloften om ze te beschermen, helemaal zat.
Vrijdag 23 augustus 2013
BOEM….. En plots is er geschreeuw van alle kanten. Scheuren auto's weg, rennen mensen weg. Ik zit achterop een motortaxi en kijk onwillekeurig naar de lucht, komt er nog meer? Er is niets ze zien. Geen rookwolken, geen andere bommen. Ik kijk om me heen. Mijn hart bonkt. Alles beweegt, niemand ligt op de grond. Alle gebouwen zijn heel. Wat gebeurt er in godsnaam? De motortaxi met mijn fixer rijdt langs. James gebaart dat we een andere weg moeten nemen. We duiken de hoofdweg af, en racen over lavahobbels en door stof zo snel mogelijk naar het hotel. Hoe dichter we bij het hotel komen, hoe normaler het leven wordt. Niemand lijkt in de gaten te hebben dat er verder op in de stad iets is gebeurt. Wat? Ik heb nog steeds geen idee. Maar het was geen vuurwerk. In het hotel is alles rustig, maar het zoemt al van de geruchten. Er zouden drie bommen zijn gevallen in Goma. Een dus niet ver van de plek waar ik reed. Gewonden? Doden? Niemand weet het echt. Ik bel Monusco, de VN-vredesmacht, maar krijg geen gehoor. Ik bel Kenny, een andere fixer, en krijg ook bij hem geen gehoor. Ik bel de woordvoerder van het Congolese leger. Geen gehoor. Dan belt James: Er zijn waarschijnlijk drie bommen gevallen. In ieder geval één kind is dood.
Ik ben vies en moe, en ga op het terras van het hotel een biertje drinken. Het is er bizar rustig. Er is gelukkig internet, dus probeer ik via twitter meer uit te vinden hoe het zit. Er zijn opgewonden berichten, met niet veel meer informatie. Ik begin zelf te twitteren over wat ik (niet) zag en krijg een stroom van vragen. Die kan ik niet beantwoorden, dus ik bel Monusco weer. Die kunnen geen vragen beantwoorden, ze zitten in een vergadering. Als ik dat tweet, breekt er een stroom van retweets los, meestal (zo te zien) van Rwandese twitteraars.
Dan zie ik Austere, een lokale tc-journalist, in de hal van het hotel. Hij heeft beelden geschoten van panden die zijn getroffen door de (artillerie)bommen. Hij vertelt dat degene die hij zag, werd afgevuurd van de kant van Rwanda. Als ik dat twitter krijg ik schampere opmerkingen van Rwandese twitteraars. Een snijdt hout: kun je werkelijk iets zien in een halve seconde 500 meter aflegt? Ik zag ook niets, maar dat zegt ook weer niets, omdat ik er niet op bedacht was, niet naar de lucht keek.
Ik zit aan de rand van het meer, aan de overkant gloeien de lichtjes van Rwanda. Een Primus (ja ja Heineken) naast mijn computer, als een jongedame met haar telefoon in de hand, komt vragen of ze misschien een rare vraag mag stellen. Heel journalistiek antwoord ik dat er geen rare vragen zijn, maar diep in mijn hart denk ik van Amerikanen kun je alles verwachten. Ze houdt haar telefoon op. Op het scherm mijn twitter-avatar. Ben ik dat misschien? Ze hadden het hele hotel afgestruind om te zien of ze misschien die mevrouw konden vinden die twitterde vanuit wat niet anders dan hun hotel kon zijn.
Ze bleken afkomstig te zijn van een organisatie die vindt dat vrouwelijke journalisten meer aan journalistiek in probleemgebieden moeten doen. Ze waren in Goma om een tripje voor zes dames te organiseren, ergens in januari. Maar natuurlijk, als de situatie gespannen bleef, dan zou dat niet doorgaan. Ik rolde inwendig bijna onder tafel van het lachen, maar bleef uiterlijk strak geïnteresseerd. Het leverde me een biertje op. De dames gaan maandag terug. Dan zijn ze hier vier dagen geweest en denken ze wel te weten wat kan en wat niet kan. Levensgevaarlijk, dus ik vroeg of ze al hadden kennis gemaakt met William, (niet altijd) rots in de branding voor journalisten bij Monusco. William? Monusco? Ik kreeg medelijden met ze en bood aan hen bij hem te introduceren als ze wilden. Nou, ze wisten niet of hun programma dat toeliet.
Inmiddels was de journalistentafel op het terras (die vlakbij het stopcontact) aardig bezet geraakt. Kenny was er ook. Hij liet me beelden zien van de gevechten. Sorry Austere, maar van heel wat indrukwekkender kwaliteit. Opeens was het een echte oorlog. Vanochtend had Austere me beelden laten zien van soldaten in een kuil, bomen en een officier die ik niet kon verstaan. Kenny rende mee met de soldaten, dook weg als de soldaten wegdoken en wist ook nog overzicht shots te maken. Natuurlijk had hij zijn mooiste beelden in een loop van 1 minuut gezet, maar wie zou dat niet doen. Blijkbaar waren Kenny en Austere eerst bij elkaar geweest. Kenny vertelde dat hij Austere, die nog niet zo door de wol is geverfd, had geprobeerd uit te leggen wat hij moest doen. Blijkbaar had Austere geknikt en toch wat anders gedaan. Hij werd geraakt in zijn voet. Vandaar uitsluitend de beelden vanuit de kuil. Kenny had me meegevraagd die ochtend. Heel even aarzelde ik, maar gezond verstand overwon: ik had geen kogelvrij vest bij me, en misschien nog wel belangrijker, geen medium die mijn foto's of verhaal zou publiceren. Geen enkele reden dus om mijn leven te wagen.
Tja, onze media. Samen met Jan Hofdijk, mijn achtervang met zeer directe connecties bij radio, kranten en tv, geprobeerd Nederland te interesseren voor de situatie in Goma. Vanachter de meeste bureaus kwam beleefd gegeeuw. Gaap. Alweer? Daar vechten ze toch altijd? Gaap. Onbekend aantal doden? Gaap, gaap.
Vanochtend ga ik foto's maken van de gebouwen die zijn geraakt. Wil ik met mensen spreken die gewond zijn geraakt? Nee.
Als ik met ze praat, dan geef ik de valse hoop dat hun verhaal wordt gepubliceerd buiten Congo.
En oh ja, op de valreep kwam William van Monusco nog een persbericht brengen: 'Populated areas and UN positions were directly targeted by mortars and hit by indiscriminate fire. We will not tolerate attacks against civilians. I have ordered to take all action necessary to protect civilians and prevent an advance of M23, says Martin Kobler, head of Monusco.
Zo ongeveer het kortste persbericht dat ik ooit kreeg, maar interessant om te ontleden:
1. Geen woord over de bommen op Goma, noch het aantal doden of gewonden;
2. Geen woord over hun eigen acties: hebben ze teruggevochten toen ze werden aangevallen, of hebben ze zich teruggetrokken?
3. Kobler ordered: Wat een onzin, alsof ze al geen mandaat hebben om alles te doen om de burgers te beschermen en de opmars van M23 te stuiten.
4. Geen woord over de speciale brigade, toch zo'n 3.000 man, speciaal ingezet om jacht te maken op M23.
5. Geen woord over het aantal doden en gewonden bij de burgerbevolking, Monusco of de FARDC, het Congolese leger.
Er zou een persconferentie zijn vandaag. Ben benieuwd.
Donderdag 22 augustus
Allerlaatste bericht: de gevechten tussen M23 en de FARDC (en Monusco) zijn vannacht weer opgelaaid. Precies bij de bewakingspost in Kibati (ca 14 km van Goma) waar ik foto's nam. Overheidscommando's vallen de stellingen van M23 aan, zegt M23. De rebellen vallen ons aan, zegt de FARDC.
Donderdag 22 augustus 2013, deel 2
Mijn fixer had op de heenweg knoerthard gereden om zijn verloren tijd in te halen. hij brabbelde iets over watertekort en waterhalen, toen hij een uur later dan afgesproken op de hotelstoep stond. Terwijl kippen, geiten en mensen maakten dat ze wegkwamen, schreeuwde hij boven het lawaai van zijn 4x4 motor uit dat hij als journalist voorzichtig moest rijden, omdat hij een voorbeeld moest zijn. Waren journalisten immers niet altijd kritisch? Nou, dan mochten ze zelf geen fout maken. Ik knikte ja en om de beste jongen niet verder af te leiden van de weg vol gaten en kuilen, vastgelopen vrachtwagens en bravoerige motortaxi's hield ik stijf mijn mond dicht. Wij raceten in minder dan twee uur naar Bunagana, normaal gesproken doe je er een uur of drie over. …. wordt vervolgd, zie boven
Donderdag 22 augustus 2013, deel 1
M23: We gaan over lijken
Hoewel politiek leider van M23, heeft Bertrand Bisimwa een uniform aan. De enige versiering op zijn camouflagepak is een epaulet met de Engelse vlag. 'Ach, je haalt je uniformen waar je ze krijgen kunt', zegt hij bijna met een knipoog. Het interview met deze ervaren communicator duurde bijna twee uur. Plaats van handeling: grensplaats Bunagana, waar ik meer dan een jaar van Monusco te horen kreeg dat dit plaatsje nooit zou vallen. Bisimwa vertelt glunderend dat het Congolese leger de benen nam en Monusco er alleen voor liet staan. 'Monusco schoot wel, maar ja, het zijn huurlingen. Binnen een paar uur was Bunagana in onze handen.'
Ik moet het interview nog uitwerken, maar een eerste indruk kan ik wel geven: Kinshasa is de grote boosdoener, ze doen grote concessies in Kampala, er is niets waar van alle beschuldigingen, ze verkrachten niet, ze stelen niet, ze moorden niet, ze worden niet door rwanda geholpen. Allemaal zwartmakerij van Kinshasa. De VN-experts, Human Rights Watch, lokale mensenrechtenorganisaties, ze verdraaien allemaal de waarheid. En mochten de onderhandelingen in Kampala mislopen, dan zijn ze bereid tot het uiterste te gaan; dan lopen ze over lijken tot ze de overwinning hebben bereikt. In een oorlog kun je maar twee dingen: verliezen of winnen en zij gaan winnen, zegt Bisimwa. Dat kan niet anders want M23 strijdt voor de goede zaak: vrede en veiligheid in Oost-Congo. Bisimwa dreigt voor de camera: hij herhaalt de zin dat hij over lijken gaat wel twee keer. Stel je voor dat ik dit zouden missen!
Op de terugweg vraag ik een vrouw langs de kant van de weg naar de situatie. Voelt ze zich veilig? Hoe gedragen de mannen van M23 zich? De vrouw kijkt verlegen om zich heen. Binnen de kortste keren wordt ze omringd door dorpsgenoten. Mannen nemen het woord. Ik weet dat ik niets moet geloven wat ze zeggen: in een groep zegt niemand hardop wat hij vindt. 'Alles is goed nu, alles was vroeger goed.' Wat M23 wil, daarvan hebben ze geen idee. 'Als wij te eten en te drinken hebben, vinden we alles best.'
Een eindje verder buiten het dorp, hou ik een andere vrouw aan. Die kijkt schichtig om zich heen, maar besluit na lang aandringen van mijn fixer/vertaler toch te praten. 'We zijn bang. 's avonds hoor je vaak schoten. De mannen van M23 plunderen regelmatig ons dorp. De vrouwen zijn niet veilig. De meeste nachten slapen we niet in ons huis, maar op ons veld. Dat is veiliger.' Een half uur eerder had Bisimwa gepocht dat zijn mannen uiterst gedisciplineerd waren. 'Vraag de mensen hier in het dorp naar ons gedrag. Ze zullen allemaal zeggen dat wij goede mannen zijn.' Als ik zeg dat dat begrijpelijk is, dat je je eigen nest niet bevuilt, haalt hij zijn schouders op. Even later moet hij verder terugkrabbelen. 'Natuurlijk, je hebt ze niet allemaal in de hand. Daarom mogen de officieren niet naar de kroeg, want dan worden ze dronken en vallen ze vrouwen lastig. Geen goed voorbeeld. Die mannen worden flink gestraft volgens de gedragscode die we in juni hebben gemaakt', zegt Bisimwa. Ik vraag naar de gedragscode. Er wordt iemand op uitgestuurd om hem te halen. De soldaat aarzelt: 'Het is het originele exemplaar.' 'Ach, zegt Bisimwa, geef maar. In het hotel bekijk ik het 'originele' exemplaar nog eens goed. Het is een slecht leesbare fotokopie, wel origineel ondertekend door Bisimwa, generaal de L'Arc (opperbevelhebber) en Benjamin Mbonimoa, uitvoerend secretaris.
Dinsdag 20 augustus 2013
De sfeer in Goma is veranderd sinds vorig jaar. Grimmiger. Berustender. De stad heeft meer zorgrimpels. De mensen lachten wel, maar de lach komt niet vanuit de diepte. Het is voor iedereen verstandig na zeven uur 's avonds buiten te komen. Dat geldt zeker voor de vrouwen. Eergisteren werd een vrouw verkracht, vermoord en daarna ondersteboven in een toilet gedumpt. Gruwelijke symboliek. Vorige week werd een winkelier vermoord. Die sliep in zijn winkel om zijn handelswaar te beschermen. Had hij zijn winkel alleen gelaten dan was de winkel helemaal snel geplunderd, nu had het nog een paar weken geduurd. Maar het kostte de winkelier zijn leven. De toegenomen onveiligheid in met name de buitenwijken van Goma, komt ook omdat M23 de deuren van de gevangenis openzette toen zij in november de stad tien dagen bezet hielden. Plotseling werd de stad overstroomd door lieden die niets hadden en die pakten wat ze konden.
Hun criminaliteit was van een andere orde dan die van M23, zo hoor ik van mijn vrienden. M23 ging systematisch te werk: banken, villa's en kantoren werden afgestroopt voor auto's, computers, geld. Die vrienden klapperen met hun oren als ik vertel wat Sylvestre graag zou zien: dat Rwandezen en Congolezen, zonder onderscheid van stam, met elkaar zouden kunnen werken en leven in Oost-Congo. Ik moet eerlijk zeggen, gezien de gespannen verhoudingen lijkt dat een ver droombeeld. Tijdens de vlucht van Entebbe naar Goma ontmoette ik een VN'er die zich bezig hield met grondeigendom in beide Kivu's. Hij vertelde dat het inderdaad waar was dat rijke Rwandese Tutsi's grond opkochten. Daarmee veranderde ook deels het karakter van het gebied: kleine boertjes verdwenen, grote veehouders namen hun entree. Masisi staat bekend om hun fantastische kaas; elk huishouden kan kaas maken. Die productie komt meer en meer in handen van de grote veeboeren. Rwanda had al de grondstoffenhandel min of meer in handen, nu neemt ze dus ook op agrarisch gebied de economie over. De mensen hier vrezen dat volgend jaar bij de lokale verkiezingen, opeens zal blijken dat autochtone Tutsi's of Rwandese Tutsi's tot hun vertegenwoordiger werden gekozen. Democratisch landjepik!
Gisteren was afmattend. Omdat afgelopen zondag dombo's bij de receptie van Monusco mij geen telefoonnummer wilden geven van Movcon (de divisie verantwoordelijk voor het transport van Monusco), was ik genoodzaakt mij, bepakt en bezakt, om acht uur 's morgens te melden bij de VN-basis. Movcon bleek een lange twintig minuten lopen te zijn, mijn koffers die op rolletjes moesten lopen, weigerden dienst, zodat ze leken op twee onwillige kleuters aan de hand van mama. Een meneer die me de weg wees, weigerde elke vorm van hulp. Daar had ik een dubbel gevoel over: het blijft lastig als een witte mevrouw achter een zwarte meneer te lopen die jouw bagage draagt, maar soms is het ook verdomd makkelijk als iemand een deel van je last overneemt. Movcon bleek uitsluitend bemand door een stagiair die bergens van af wist. Ik moest wachten op de chef. Een half uur later wist ik dat ik op de lijst stond van de vlucht van 11.30 uur en dat inchecken om 10 uur begon. Dat was over een uur. Traag begon ik aan de lange weg terug naar de ingang. Daar zou een bus stoppen om ons naar het station te brengen. Nu kreeg ik wel hulp. Een goedlachse jonge schoonmaker bood aan de zwaarste koffer over te nemen. Het duurde welgeteld 30 seconden voor hij begon over de slechte werkomstandigheden. Dat de onderaannemer hem uitkneep als een citroen en dat hij nauwelijks voor zijn twee zusjes kon zorgen. Tja. Natuurlijk is het waar, ook als het niet waar is. De jongen leeft een leven dat voor ons onbestaanbaar is. Alles wat ik geef, is de meest directe ontwikkelingshulp die je je maar kan indenken. Maar het is onmogelijk iedereen die ik tegenkom wat te geven. Dat wil ik ook niet. Maar het blijft verdomd lastig.
Op de luchthaven was bij de Monusco-desk de chaos compleet. Er stonden lange rijen, die om de een of andere reden plots werden weggestuurd. Later bleek dat het soldaten waren die met verlof gingen. Hun vliegtuig zat al vol met soldaten die aan de bak moesten, dus moesten zij wachten op een volgende vlucht. De Goma-passagiers van mijn vlucht werden apart gehouden. Altijd omineus. Wij zouden pas op het allerlaatst mee mogen, als bleek dat er ruimte over bleef van de passagiers naar Bukavu en verder. Zij moesten een aansluiting halen. Plots herinnerde ik me dat ik samen met collega Joseph, op deze plek, wel een uur of zes hadden moeten wachten. Eerst omdat zijn camera's veel zwaarder waren dan opgegeven, vervolgens omdat de eerste twee vluchten vol zaten.
Dit keer had ik geluk. Als laatste mocht ik aansluiten voor de eerste vlucht naar Goma. Yes! Maar geluk is een vluchtige substantie. In Goma bleek dat de bagage van de Goma-passagiers niet was meegevlogen. Die stond kalmpjes te wachten op vliegveld Entebbe. Tenminste dat zei een meneer van Movcon. Een andere meneer zei dat de koffers inmiddels ook wel in Bukavu konden staan. Wij moesten rond vier uur maar even bellen, dan konden ze meer vertellen.
De koffers zouden rond 17.00 uur arriveren. Echt? Vroeg ik ongelovig. Echt! Zei de vriendelijke meneer toen ik om vier uur belde. Met netwerkvriend James en taxi naar het vliegveld. Vol verwachting klopt ons hart. De gebruikelijke ingang naar het Monusco-deel van het vliegveld bleek dicht. Het was per slot van rekening vijf over vijf. Kantoortijd was al vijf minuten voorbij. Bij een andere ingang moesten wij onze identiteitsbewijzen inleveren. Er voor in de plaats kregen wij een plastic stripje waaruit bleek dat wij ons op het publieke deel van het vliegveld mochten begeven. Ik herkende een mede-Gomapassagier. Zijn houding was er een van totale wanhoop. Het vliegtuig bleek pas een uur later te arriveren en hij moest voor 18.00 uur de Rwandese grens over, anders had hij een probleem met het volgende deel van zijn reis vanaf Kigali. De Rwandese grens sluit tegenwoordig namelijk om 18.00 uur. Waar anders dag en nacht mensen van de ene naar de andere kant trokken, is het nu onmogelijk om nog de grens over te gaan na zes uur. Het is zelfs gevaarlijk om na zessen bij de grens te hangen. Politie, douane en anderen zijn zenuwachtig en grijpen snel naar hun geweren. Mijn hotel ligt vlakbij de grote grensovergang. Vanaf het begin van de weg tot aan de grens is een soort no-mans land ontstaan. Motortaxi's mogen er niet meer rijden. Mensen die er lopen en rijden worden scherp in de gaten gehouden.
Het zou er om spannen of ons vliegtuig nog wel zou kunnen landen, fluisterde iemand van Movcon in mijn oor. Het vliegveld sloot namelijk om zes uur. Maar weer een ander zei dat we ons er niets van aan moesten trekken: het vliegtuig was op tijd en zou landen met onze bagage. Ik wilde dolgraag de tweede meneer geloven, maar was toch geneigd de meer realistisch negatieve kijk van de eerste meneer te volgen. Eerst zien, dan geloven.
Het vliegtuig landde op tijd en als eerste kwam mijn prachtig blauwe koffer uit het vrachtbusje. Ongeschonden. Alles nog er in! Wat een wonder mag heten; het is bekend dat veel grijpgrage handen rommelen door de check-in bagage van Monusco.
Van douchen kwam niet veel. Ik was te moe. Van slapen ook niet. In de kamer naast mij stond de hele nacht op de 'doofstand' een televisie te brullen.
Zondag 18 augustus 2013
Het is zuur vanuit het vliegtuig te moeten kijken naar de lichtjes van Kigali in de wetenschap dat je er niet uit kunt. Dat je je vrienden daar niet kunt bezoeken, dat je niet even naar gevangenis 1930 kunt om Victoire Ingabire te zien. Dat heeft Kagame toch wel voor elkaar. Door het onthouden van visa maakt niet alleen een bezoek aan Rwanda onmogelijk, maar maakt hij mij het reizen in het hele gebied lastig. Wat had het een tijd en moeite gescheeld als ik in Kigali had kunnen uitstappen, nachtje in hotel Isimbi geslapen, en dan door met de bus naar Goma. Nu moet ik een grote omweg maken via Entebbe en met de VN-vredesmacht mee naar Goma. Als meneer Kagame het zou weten, lachtte hij misschien in zijn vuistje. Gelukkig weet hij het niet, ik hou mijn mond.
De vliegreis zelf had een wat bizar tintje. Naast mij kwam een enorme neger te zitten, die zonder te blozen zijn dikke arm ver over de stoelleuning hing -de onuitgesproken grens tussen twee vliegtuigstoelen- mij daarmee ver op eigen grondgebied terugdrong en ongeveer plat tegen het raam drukte. Eerst werd ik boos, en werd nukkig stil. Het gesprek kwam een beetje op gang toen hij vertelde missionaris te zijn met een vrouw en twee kinderen in Florida. Daar geloofde ik niets van, dus zei ik dat ik drugs smokkelde. Hij keek me eerst ongelovig aan 'Oh, really?', realiseerde zich blijkbaar dat hij zich in Amsterdam bevond, de drugspoel des verderfs, en begon toen honderd uit te vragen. Are you never afraid to het caught? Natuurlijk niet, ik heb een heel professioneel netwerk. Hij slikte alles voor een ongelofelijk zoete koek. Na een kwartiertje had ik genoeg van de grap, dus zei ik dat hij wel heel goedgelovig was, maar dat zoiets blijkbaar bij zijn vak hoorde. Waarop we in een geloofsdiscussie kwamen en hij me probeerde te bekeren. 'You're a tough cooky' riep hij uit na een half uur debat, geamuseerd gevolgd door een deel van onze medepassagiers. Dat vindt mijn broer ook. Hij probeert echtgenoot en mij ook regelmatig op het rechte geloofspad te laten terugkeren, tot nu toe zonder resultaat. Na deze vruchteloze poging trok de missionaris zich terug achter zijn koptelefoon. Ik keek naar de musical Les miserables (boek veel beter) en een aardige Britse film over bejaarde musici in een tehuis die trouwden en dood gingen. Daarna zag ik overal rondom het vliegtuig majestueuze, maar ook angstige onweersflitsen, want had ik niet eens een rampenfilm gezien waarin de bliksem insloeg of zo? Na het krijgen van zoveel vingerwijzingen, begon ik te twijfelen aan mijn ongeloof in god.
Die twijfel hield aan tot de volgende stoot van de missionaris. Want wat wil het zeggen als iemand in dienst van god, zo brutaal iemands anders ruimte in beslag neemt? Voor één keer beantwoord ik mijn eigen vraag: het is iemand die de regels van zijn baas niet erg serieus neemt, want hij kijkt niet naar zijn naaste.
Vrijdag 16 augustus 2013
Eindelijk een reactie van de jongen die voor de MOP moet zorgen: hij wordt kort voor vertrek per mail gestuurd, en of ik zo vriendelijk zou willen zijn om een goedkope koptelefoon voor hem mee te nemen. Natuurlijk. Ik ren al, als ik maar die MOP krijg. Want ik heb gisteren nog eens alle mogelijkheden op een rijtje gezet voor het geval dat die MOP niet zou komen. Een busrit van meer dan 30 uur over eigenlijk onbegaanbare wegen, met de kans op een overvalletje of 2, is geen aantrekkelijke optie. Een vlucht pakken naar Kinshasa en daar met een binnenlandse vlucht naar Goma is een dure optie. Een vlucht naar Bujumbura (Burundi) is geen optie, want ik heb geen visum. Ook Kigali, de meest voor de hand liggende stad om naar toe te vliegen, is geen optie. Ik krijg nog steeds geen visum van meneer Kagame. Ik heb er wel een aangevraagd (online), maar natuurlijk geen reactie ontvangen. De MOP van Monusco is dus een must. Gelukkig lijkt alles nu goed te gaan.
Vandaag de laatste dingen checken en inpakken. Weinig afspraken, zodat ik alles in alle rust kan doen. In mijn maag begint nu wel wat spanning op te hopen. Dat is altijd zo vlak voor vertrek, er zijn altijd zoveel open eindjes aan het begin van een trip. Bijvoorbeeld of ik wel alle rebellenleiders kan spreken die ik wil spreken. De voorwaarden waaronder ze willen praten. En welke plek. Mooi zou natuurlijk zijn als ze allemaal langs konden komen bij mijn hotel, maar ik ben bang dat het zo gemakkelijk niet zal gaan. Ik hou jullie op de hoogte!
Donderdag 15 augustus
MOP
Waar ik vaak boos, ongeduldig of verdrietig van wordt tijdens het reizen, zijn de dingen die door professionals slecht of liefdeloos worden uitgevoerd. Het krijgen van een MOP (movement of personnel) van Monusco is een van de ergerlijkste. Bij de afdeling communicatie zit al jaren een aardige jongen die verantwoordelijk is voor het afgeven van MOP's aan journalisten. Nee, journalisten horen niet tot het personeel van Monusco, maar kunnen wel mee met hun vluchten. De aardige jongen heeft het altijd ONTZETTEND druk. Hij belt, sms't, rent heen en weer en als je bij hem op kantoor bent is het al lastig hem langer dan een minuut ongestoord te spreken, laat staan als je aan het andere eind van een telefoonlijn hangt, ver weg van Goma. Hij wil wel, maar het is chaos in zijn hoofd. Mijn verzoek om een MOP stuurde ik zo'n week of twee geleden. Ik hoorde niets, dus besloot ik gisteren maar te bellen. De eerste keer zat hij in een persconferentie, de twee daaropvolgende keren nam hij niet op en de vierde keer was het raak. Hij zuchtte diep op mijn vraag of de MOP mogelijk was de 19de; er waren zoveel journalisten die allemaal een MOP wilden, zijn hoofd liep om.
Natuurlijk ga ik op zo'n moment niet tegenspreken, maar zoete broodjes bakken. Ik wil die MOP. Ook gaat het spreekwoord op van een gegeven paard: de vlucht van Entebbe naar Goma is gratis. Dus koer ik door de telefoon dat het vreselijk is, dat hij wel een vreselijk jaar achter de rug moet hebben enzovoorts. De lijn raakte bijna verstopt door alle honing die van Den Haag naar Goma stroomde. Of het helpt weet ik niet. Hij zou me vandaag mailen. Voor alle zekerheid heb ik hem zojuist nog maar een mailtje gestuurd met mijn aanvraag ….