Eerder verschenen: Vrij Nederland
Het is zwarte maandag 29 september. De financiële wereld staat in brand. Overal kelderen de koersen, Fortis ligt aan het infuus. In Pijnacker-Nootdorp echter zet de plaatsvervangend treasurer in alle rust zijn handtekening. Tien miljoen euro blijft bij Landsbanki. Er staat dan in totaal 15 miljoen euro bij de IJslandse bank. “Crisis? Nee, ik had niet het idee dat er een crisis was”, aldus de verantwoordelijk wethouder Kees van der Kraan tijdens een extra raadsvergadering drie weken later.
Pijnacker-Nootdorp, dinsdag 21 oktober. De raadszaal is vol, in de hal is een groot televisiescherm opgehangen voor de bezoekers die er niet meer bij kunnen. De sfeer is gespannen, de positie van wethouder Kees van der Kraan (CDA, Financiën) staat ter discussie. Twaalf miljoen euro verdween tussen de IJslandse schotsen. Nog geen half uur na aanvang van de extra raadsvergadering wapperen GroenLinks en Leefbaar Pijnacker-Nootdorp (LPN) al met een motie van wantrouwen. Ook coalitiepartner VVD en het eigen CDA stellen zich uitermate kritisch op. Want waarom is er zoveel risico genomen? Waarom werd al het beschikbare kasgeld in IJsland vastgezet. Maar vooral: heeft wethouder Kees van der Kraan er wel boven op gezeten? Is Van der Kraan wel een alerte crisismanager?
Hoewel de wethouder als een van de krachtigsten van het college wordt gezien, is zijn optreden die avond uitermate zwak. Zijn antwoorden gaan over het navolgen van de regels, het blind moeten kunnen varen op toezichthouders. Op sommige momenten lijkt zijn optreden op een regelrechte poging tot zelfmoord. “Crisis? Nee, ik had niet het idee dat er een crisis was.” Niet het eigen CDA, maar de weinig kritische PvdA werpt hem die avond een reddingsboei toe: “Meneer de wethouder, probeert u niet te zeggen dat het onvoorstelbare is gebeurd?” “Inderdaad”, knikt de wethouder. Om vervolgens minder handig er aan toe te voegen: “We stonden er bij en keken er naar. Niemand had dit domino-effect verwacht.”
Op maandag 15 en woensdag 17 september kelderen overal de beurzen na nieuws over de naderende ondergang van zakenbanken Lehman Brothers en Merrill Lynch. Nederlandse banken worden platgebeld door verontruste spaarders die willen weten hoe veilig hun centjes zijn. In de week daarop komt Fortis in zwaar weer, zodanig dat op 26 september directeur van de Nederlandse Bank, Nout Wellink, zijn reis in de Verenigde Staten moet afbreken voor crisisberaad. Twee dagen later, op zondag 28 september wordt het bankenonderdeel van Fortis voorlopig gered dankzij gedeeltelijke nationalisatie. Op maandag 29 september storten de beurzen opnieuw in; die dag maakt Pijnacker-Nootdorp 3 en 7 miljoen euro over naar twee korte termijndeposito’s van Landsbanki. In totaal staat er dan 15 miljoen op de IJslandse bank. De dag erna wordt Landsbanki de A-status afgenomen. Op 6 oktober grijpt de IJslandse regering in, ten faveure van de IJslandse tegoeden en pensioenen, buitenlandse spaarders lijken het nakijken te hebben.
Diezelfde 6 oktober vervalt een termijndeposito van 3 miljoen en Pijnacker-Nootdorp ontvangt, op het nippertje, het geld van Landsbanki. Van der Kraan in de extra raadsvergadering: “Op 6 oktober kregen we nog gewoon een aflossing terug. Wat mij betreft was er dus niets aan de hand. Ik was ook net terug van vakantie en had het druk met heel veel zaken.” Van der Kraan kwam op 8 september terug van vakantie.
De wethouder maakte zich dus weinig zorgen en zijn ambtenaren deden blijkbaar een dutje, want noch de verklaring op 6 oktober van de IJslandse regering, noch het echec van Landsbanki-dochter Icesave de dag erna, deden een alarmbel rinkelen. Pas op woensdag 8 oktober krijgt wethouder Van der Kraan een seintje dat er wat aan de hand is. Ook zijn eigen gemeente blijkt geld te hebben vastgezet op een IJslandse bank. De wethouder reageert uiterst laconiek. Hij belegt geen crisisberaad, nee, hij “zou graag per kerende post willen weten wat er aan de hand is”. Die kerende post blijft uit, want diezelfde avond, tijdens een commissievergadering die nota bene de begroting voor 2009 behandelt, houdt de wethouder zijn mond. Ook als hem expliciet door CDAer Van der Sande gevraagd wordt of de kredietcrisis gevolgen heeft voor de eigen gemeentelijke begroting, vertelt hij niets over de problemen met Landsbanki. “Ik had geen details en vond het daarom niet opportuun om iets te melden”, aldus de wethouder tijdens de extra raadsvergadering.
Hebben de wethouder en zijn hoogste ambtenaren inderdaad zitten slapen? Ontbreekt het ze aan kennis? Of was de situatie inderdaad onvoorspelbaar? Feit is wel dat het afdelingshoofd op vakantie was toen op er op 29 september besloten werd nog eens 10 miljoen bij de Landsbanki te stallen. Feit is ook dat in andere steden wél twijfels bestonden over de kredietwaardigheid van IJslandse banken. Zo haalde in Groningen een ambtenaar nog net op tijd geld weg uit IJsland.
De motie van wantrouwen van GroenLinks en LPN haalde het niet. Wethouder Van der Kraan –op internet wordt hij inmiddels ‘Kraantje-lek’ genoemd- mag voorlopig blijven zitten, in afwachting van de uitslag van een onafhankelijk oderzoek dat er komt na een motie van CDA en VVD. In Amstelveen werd vorige week na een dergelijk onderzoek geconstateerd dat niet de wethouder en de ambtenaren, maar het systeem had gefaald.
Natuurlijk zijn er veel boze inwoners. Maar in de gezagsgetrouwe tuindersgemeente (44.555 inwoners) is lang niet iedereen met de verdwenen 12 miljoen bezig, zo blijkt uit een rondgang door winkelcentrum De Parade. “Van onze klanten heeft niemand het er over,”, aldus Birgit van Nispen, van de fotozaak. Ook de winkelende Henny Hofmeester denkt dat ze het bij de gemeente allemaal wel zullen weten. “Op zich is het toch niet verkeerd dat het geld is weggezet? Als het maar niet is belegd.” Stephanie Kwidama denkt daar, achter een kopje cappuccino, duidelijk anders over: “We betalen ons al blauw aan belastingen en dan dit. Bedenk eens wat je met 12 miljoen kan doen?”
Het bedrijfsleven is voorzichtig in de beoordeling; zo wil directeur Gert Zandsteeg van de Kamer van Koophandel er niet al te veel over kwijt. Wel zegt hij fijntjes: “De KvK zet sinds de Ceteco-affaire in 1999, toen de provincie Zuid-Holland ging bankieren, alleen nog maar geld op Nederlandse banken. We beleggen niet. Wij werken namelijk met gemeenschapsgeld en we vinden dat we daar zorgvuldig mee moeten omspringen.”
Fractievoorzitter Francine van der Jagt van GroenLinks begrijpt weinig van de houding van de wethouder en zijn ambtenaren. “Je mag verwachten van de gemeentesecretaris, de directeur financiën en het afdelingshoofd financiën, dat ze er mee bezig zijn. Het is hun vak. Datzelfde geldt voor de wethouder. Vóór deze situatie had ik geen reden om aan hun competentie te twijfelen, nu weet ik het niet meer. Hoe kun je een afdeling vertrouwen die niets doet als er een crisis is? Het gaat om 12 miljoen op een begroting van 80 miljoen.” Dat hun motie het niet gehaald heeft snapt ze wel: “Het zal wel weer een geval zijn van de oude orde die de rijen sluit. Goed voor het vertrouwen in de politiek is het natuurlijk niet. Mensen zijn ontzettend boos.”
Schriftelijk -de wethouder ziet geen toegevoegde waarde in een apart interview- laat Van der Kraan weten dat het hem allemaal niet in de koude kleren is gaan zitten. “De raadsvergadering is verlopen zoals verwacht: forse kritiek, veel vragen en een motie van wantrouwen. Alhoewel deze laatste is ingediend door de oppositie, zijn dit zeker moeilijke momenten voor een bestuurder. De discussie is echter op waardige wijze gevoerd en er is tegelijkertijd ook waardering uitgesproken over de werkzaamheden van de wethouder tot nu toe.”
